მარქსის გადამალული სამყოფელის მიღმა – ნენსი ფრეიზერი

მარქსის გადამალული სამყოფელის მიღმა
კაპიტალიზმის გაფართოებული კონცეფციისთვის

ავტორი: ნენსი ფრეიზერი

თარგმანი: ანო გულიშვილი
რედაქტორი: ანა კამლაძე

კაპიტალიზმი დაბრუნდა! ათწლეულების შემდგომ, ამ ტერმინზე, რომელსაც იშვიათად წააწყდებოდით მარქსისტების წრის გარეთ, უკვე ღიად ლაპარაკობენ – სწავლულები ცდილობენ მისი კრიტიკის სისტემატიზაციას და აქტივისტები მთელი მსოფლიოს გარშემო, მობილიზდებიან მის წინააღმდეგ.

კაპიტალიზმის შესახებ საუბარი სიმპტომურად მიანიშნებს იმას, რომ ჰეტეროგენულ სიძნელეებს – ფინანსური, ეკონომიკური, ეკოლოგიური, პოლიტიკური, სოციალური – რომლებიც გარს გვერტყმის,  ერთი საწყისი აერთიანებთ, და ის რეფორმები, რომლებიც ვერ ახერხებენ ამ პრობლემების ღრმა სტრუქტურულ ფესვებში ჩართვას, მარცხისთვის არიან განწირულები. თანაბრად, ტერმინის რენესანსი მიუთითებს მრავალი სფეროს ,,სურვილს” ანალიზისთვის, რომელიც ნათელს მოფენდა ურთიერთობებს განსხვავებულ სოციალურ ბრძოლებს შორის ჩვენ დროში. ანალიზი, რომელიც თუ სრული არა, ახლო კოოპერაციის საშუალებას მისცემდა ყველაზე განვითარებულ, პროგრესულ, თანამედროვე ანტი-სისტემურ ბლოკს. ბევრი მიიჩნევს, რომ სწორედ კაპიტალიზმი ერგება ცენტრალურ კატეგორიას ამ ანალიზს.

თუმცა, კაპიტალიზმის შესახებ საუბარი კვლავ რიტორიკულად რჩება – ეს უფრო სიმპტომია სისტემური კრიტიკის სურვილისა, ვიდრე არსებითი კონტრიბუცია. სოციალური ამნეზიის ათწლეულების წყალობით, ახალგაზრდა აქტივისტების და სწავლულების მთელი თაობები დისკურსული ანალიზის გამოცდილი პრაქტიკის მქონეებად ჩამოყალიბდნენ და ამავდროულად, სრულიად არ ეხებიან ,,კაპიტალკრიტიკის” ტრადიციებს. მხოლოდ ახლა იწყებენ ისინი კითხვის დასმას, თუ როგორ განმარტონ თანამედროვე კრიზისი.

მათი წინამორბედები, ანტი-კაპიტალისტური მღელვარების წინა პერიოდის ვეტერანები, რომლებმაც ერთგვარი სახელმძღვანელო შექმნეს, თავიანთ თვალსაფარშივე არიან გახვეულები. მათ, ძირითადად, მარცხი განიცადეს, მიუხედავად ცხადად კეთილი მიზნებისა სისტემურად ჩაერთოთ ფემინიზმი, პოსტ-კოლონიალიზმი და ეკოლოგიური ნააზრევი კაპიტალიზმის მათსეულ გაგებაში. შედეგი კი ისაა, რომ დღეს ვცხოვრობთ კაპიტალისტური კრიზისის სიმწვავეში ისეთი კრიტიკული თეორიის გარეშე, რომელიც ადეკვატურად გაანალიზებდა  მას. უდავოა, რომ  დღევანდელი კრიზისი არ შეესაბამება იმ სტანდარტულ მოდელებს, რომელიც მემკვიდრეობით გადმოგვეცემოდა: ის ახლა მრავალგანზომილებიანია, მოიცავს არა მარტო ოფიციალურ ეკონომიკას, ფინანსების ჩათვლით, არამედ ისეთ ,,არაეკონომიკურ” ფენომენს, როგორიცაა გლობალური დათბობა, ,,ზრუნვის დეფიციტები” და ამავდროულად, ყველა ნაბიჯზე  ანადგურებს საზოგადოებრივ ძალაუფლებას. კრიზისის ჩვენ მიერ ადაპტირებული მოდელები ხშირად ფოკუსირდებიან ექსკლუზიურად ეკონომიკურ ასპექტებზე, რასაც ისინი გამიჯნავენ და სხვა ფაქტორებზე წინ აყენებენ. მნიშვნელოვანია, რომ  დღევანდელი კრიზისი ახალ წესრიგს ამყარებს  პოლიტიკურ კონფიგურაციებსა და სოციალური კონფლიქტებში. ბრძოლები გარემოს, სოციალური კვლავწარმოების და საზოგადოებრივი ძალაუფლების გარშემო ცენტრალურია ამ კონსტელაციისთვის, მიანიშნებს რა უთანასწორობის სხვადასხვა ღერძებზე, ნაციონალობა/რასა-ეთნოსის, რელიგიის, სექსუალობის და კლასის ჩათვლით.

ზოგადად, ჩვენ გვაკლია კაპიტალიზმის და კაპიტალისტური კრიზისის კონცეფციები, რომლებიც ადეკვატური იქნება თანამედროვეობისთვის. ჩემი მიზანი ამ ესეში არის ისეთი გეზის მოძიება, რომელიც ამ ხარვეზს გამოასწორებს. ეს გზა გადის კარლ მარქსის ნააზრევზე, რომლის მიერ კაპიტალიზმის გაგებაც, ჩემი აზრით, საჭიროებს თავიდან კვლევას ამ მიზნის მისაღწევად. მარქსის ნააზრევი ზოგადი კონცეპტუალური წყაროებისთვის მრავლისმომცემია; ეს, შემდგომში, საფუძველი უნდა იყოს უფრო ფართო მნიშვნელობების გასაგებად. თუმცაღა, ის მარცხს განიცდის გენდერის, ეკოლოგიის და პოლიტიკური ძალაუფლების, როგორც კაპიტალისტური საზოგადოების უთანასწორობის სტრუქტურიზებული პრინციპების და ღერძების  სისტემატიური განხილვისას. ამგვარად, მისი ნააზრევი სწორედ ამ პერსპექტივებიდან უნდა აიგოს. მოცემულ ესეში ჩემი სტრატეგია იქნება თავდაპირველად მარქსის განხილვა, ხოლო, შემდგომში უფრო უკან წასვლა, იმ იმედით, რომ ნათელს მოვფენ რამდენიმე ძველ შეკითხვის პასუხს: რა არის რეალურად კაპიტალიზმი – როგორ უნდა კონცეპტუალიზდეს ის? მასზე უნდა ვიფიქროთ, როგორც ეკონომიკურ სისტემაზე, ეთიკური ცხოვრების ფორმაზე,  თუ ინსტიტუციონალიზებულ სოციალურ წესრიგზე? როგორ უნდა დავახასიათოთ მისი ,,კრიზისის ტენდეციები” და სად უნდა მოვაქციოთ ისინი?

განმსაზღვრელი მახასიათებლები

ამ კითხვებზე პასუხისთვის, უნდა მოვიხმო ის, რასაც მარქსი კაპიტალიზმის ოთხ ძირითად მახასიათებელს უწოდებდა. ამგვარად, ერთი შეხედვით, ჩემი მიდგომა შესაძლოა ძალიან ორთოდოქსული ჩანდეს, მაგრამ ვგეგმავ ,,დეორთოდოქსიზაციას” იმის ჩვენებით, თუ როგორ გამოიყვანება მათგან ის  სხვა მახასიათებლები, რომლებიც, ფაქტობრივად, აყალიბებენ მათი შესაძლებლობის გარემოებების ფონს. მაშინ, როდესაც მარქსი გაცვლა-გამოცვლის სფეროს განიხილავს, როგორც წარმოების ,,დაფარულ ადგილსამყოფელს”, კაპიტალიზმის საიდუმლოებების აღმოსაჩენად მე შევეცდები წარმოების შესაძლებლობის გარემოებები მოვძებნო ამ სფეროს უკან, უფრო დაფარულ ადგილებში. მარქსისთვის, კაპიტალიზმის პირველი განმსაზღვრელი მახასიათებელი არის წარმოების საშუალებების კერძო დასაკუთრება, რომლიდანაც გამოიყვანება კლასობრივი დაყოფა მფლობელებს და მწარმოებლებს შორის. ეს დაყოფა წარმოიშობა თავდაპირველი სოციალური სამყაროს განადგურების შედეგად, სადაც ადამიანების უმეტესობას, მიუხედავად მათი მდგომარეობისა, ჰქონდათ წვდომა საარსებო საშუალებების და წარმოების იარაღებზე; სხვა სიტყვებით წვდომა, საჭმელზე, თავშესაფარზე, ტანსაცმელზე, იარაღებზე, მიწასა და სამუშაოზე, შრომის ბაზრის გავლის გარეშე. კაპიტალიზმმა მთლიანად მოატრიალა ასეთი მოწყობა. დახურა ის რაც ადრე ღია იყო ყველასთვის და საერთო რესურსები კერძო საკუთრებად გადააქცია უმცირესობისთვის.

ამას მივყავართ მარქსის მეორე ძირითად მახასიათებელთან, თავისუფალი შრომის ბაზართან, რადგანაც კაპიტალიზმში უმრავლესობას უწევს განსაკუთრებული ,,ცეკვა-სიმღერის” შესრულება, იმისთვის, რომ იმუშაოს და მიიღოს რაც სჭირდება ცხოვრების გაგრძელებისთვის და შვილების აღზრდისთვის. ეს კარგად აჩვენებს,  თუ რამდენად უცნაური, არაბუნებრივი, ისტორიულად ანომალიური და სპეციფიურია ეს თავისუფალი შრომის ბაზრის ინსტიტუცია. შრომა აქ ,,თავისუფალია” ორმაგი გაგებით: პირველი, ლეგალური სტატუსის ცნებით – არა დამონებული, შეზღუდული ან სხვამხრივ მიბმული კონკრეტულ ბატონზე,  კონკრეტულ ადგილზე – არამედ მოქნილი და შრომითი კონტრაქტში შესვლის შესაძლებლობის მქონე. მაგრამ მეორე მხრივ, ,,თავისუფლება”  წარმოების საშუალებებისგან, მიწის და იარაღების მოხმარების ჩათვლით, რესურსების და უფლებებისგან გაძარცვა, შეუძლებელს ხდის მუშისთვის, თავი აარიდოს ამ შრომის ბაზარს. თანაბრად უცნაურია თვითზრდადი ღირებულების კონცეპტი, რომელიც მარქსის მესამე ძირითადი მახასიათებელია. კაპიტალიზმი განსაკუთრებულია თავისი მიზნობრივი სისტემატიური დაძალებებით: სახელდობრ, კაპიტალის აკუმულაციით. პრინციპულად, კაპიტალისტი მიმართულია საკუთარი კაპიტალის გაზრდისკენ. პროდუქციის მწარმოებლების მსგავსად, ისინიც უცნაური სისტემის წნეხის ქვეშ იმყოფებიან და რადგანაც ყველას ძალისხმევა, დააკმაყოფილოს საკუთარი საჭიროებები ირიბია, მიბმულია ისეთ რამეზე რაც უპირატესობას ანიჭებს – ესაა ყოვლისმომცველი იმპერატივი ჩაწერილი უპერსონო სისტემაში, კაპიტალის საკუთრივი სწრაფვა დაუსრულებელი ზრდისკენ. მარქსის ნააზრევი ამ მხრივ შეუდარებელია. ის ამბობს, რომ კაპიტალისტურ საზოგადოებაში კაპიტალი თავად ხდება სუბიექტი. ადამიანები მისი მძევლები არიან, მუდმივად გზის ძებაში, როგორ მიიღონ ის რაც უნდათ, რითაც კიდევ უფრო კვებავენ ,,ურჩხულს”.

მეოთხე მახასიათებელი განსაზღვრავს ბაზრების თანდაყოლილ როლს კაპიტალისტურ საზოგადოებაში. ბაზრები ადამიანთა ისტორიაში დიდი ხანია არსებობს, არაკაპიტალისტურ საზოგადოებებშიც. თუმცა მათ ფუნქციონირება კაპიტალიზმში ხასიათდება ორი დამატებითი მახასიათებლით. პირველი – ბაზრები კაპიტალისტურ საზოგადოებაში ასრულებენ  სასაქონლე წარმოების მთავარი ხარჯების დამნაწილებელ როლს. ბურჟუაზიული პოლიტიკური ეკონომიკის მიერ ,,პროდუქციის საწარმოების” ეს ხარჯები იდენტიფიცირდებოდა როგორც მიწა, შრომა და კაპიტალი. გარდა შრომის დანაწილების როლისა, კაპიტალიზმი ბაზრებს იყენებს უძრავი ქონების, საწარმოო საშუალებების, ნედლეულის და კრედიტის ლოკაციად. რადგანაც ის ანაწილებს ამ საწარმო ხარჯებს ბაზრის მექანიზმების გავლით, კაპიტალიზმი გარდაქმნის მათ სამომხმარებლო საქონლად.

ამის გარდა, არსებობს მეორე ფუნქცია, რასაც ბაზრები კაპიტალისტურ საზოგადოებაში ასრულებენ: ისინი წყვეტენ, როგორ ინვესტირდება საზოგადოების ზედნამატი. ზედნამატით მარქსი გულისხმობდა  სოციალური ენერგიის კოლექტიური ფონდს, რომელიც აჭარბებს მოცემული ცხოვრების კვლავწარმოებისთვის საჭირო ხარჯებს. ის, თუ როგორ იყენებს საზოგადოება ზედნამატს,  აბსოლიტურად მნიშვნელოვანია და წინ წამოწევს ფუნდამენტალურ კითხვებს იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა ხალხს, რომ იცხოვრონ – სად არჩევენ ისინი თავიანთი კოლექტიური ენერგიის ინვესტირებას, როგორ განიზრახავენ დააბალანსონ ,,პროდუქტიული მუშაობა” ოჯახურ ცხოვრებასთან, თავისუფალ დროსთან და სხვა აქტივობებთან – როგორ მიესწრაფვიან არაადამიანურ ბუნებასთან კავშირს და რის დატოვებას გაინზრახავენ მომავალი თაობებისთვის. კაპიტალისტურ საზოგადოებებში ასეთ გადაწყვეტილებებს ხშირად ,,ბაზრის ძალებს” მიანდობენ. ეს, შესაძლოა, მისი ყველაზე პერვერსიული მახასიათებელია – ყველაზე მნიშვნელოვანი პრობლემების გადაცემა აპარატისთვის, მონეტარიზებული ღირებულების გამოსათვლელად. ეს უკავშირდება ჩვენს მესამე ძირითად მახასიათებელს, კაპიტალის თანდაყოლილ, თუმცა ბრმა დირექტიულობას, თავისთავად ახსნადი პროცესს, სადაც ის თავის თავს აცხადებს ისტორიის სუბიექტად, ენაცვლება ადამიანებს, რომლებმაც შექმნეს ის და მის მსახურებად აქცევს.

ბაზრის ამ ორი როლის ხაზის გასმით, ჩემი მიზანია შევეწინააღმდეგო ფართოდ გავრცელებულ აზრს, რომ კაპიტალიზმი ცხოვრებას, როგორც ასეთი, საქონლად გარდაქმნის. ამ აზრს უპერსპექტივობისკენ მივყავართ, ტოტალურად გასაქონლებული სამყაროს დისტოპიური ფანტაზიებისკენ. ასეთი ფანტაზიები არამარტო უკუაგდებენ ბაზრის ემანსიპატორულ ასპექტებს, არამედ იმანუალ ვალერსტეინის მიერ ხაზგასმულ ფაქტსაც, რომ კაპიტალიზმი ხშირად მოქმედებდა ,,სანახევროდ პროლეტარიზებული” მეურნეობების ფუძეზე. მსგავსი მოწყობების პირობებში, სადაც მეპატრონეებს შეუძლიათ მუშებისთვის ნაკლების გადახდა, ბევრი მეურნეობა ფულადი ხელფასის გარდა სხვა  საარსებო საშუალებების უდიდეს ნაწილს წარმოქმნის საკუთრივ რეზერვირების (მიწის ნაკვეთი, კერვა), არაოფიციალური ურთიერთობების (საერთო ხელშეწყობა, ნატურით ტრანზაქციები) და სახელმწიფო ტრანსფერების (სოციალური ბენეფიტები, სოციალური მომსახურება, საზოგადოებრივი სიკეთეები) ჩათვლით. მსგავსი შეთანხმებები  აქტივობების და საქონლის დიდ  ნაწილს შეადგენენ ბაზრის არეალს გარეთ. ისინი არ არიან პრე-კაპიტალისტური დროის უბრალო ნარჩენები და არც გაქრობის წინაშე დგანან. ისინი დამახასიათებელი იყო ფორდიზმისთვის, რომელმაც შეძლო მუშა კლასის კონსუმერიზმის წახალისება ძირითად ქვეყნებში სანახევროდ პროლეტარიზებული მეურნეობების გზით, რომელიც კაცების დასაქმებას უთავსებდა ქალების საშინაო შრომას, ამასთან ერთად სასაქონლე კონსუმერიზმს პერიფერიებში ხელს უშლიდა. სანახევროდ პროლეტარიზაცია  უფრო ნათელია ნეოლიბერალიზმში, რომელმაც აკუმულაციის მთლიანი სტრატეგია შექმნა მილიარდობით ადამიანის ოფიციალური ეკონომიკიდან გაძევებით არაფორმალურ ნაცრისფერ ზონებში, სადაც კაპიტალი დაცლილია ღირებულებისგან. როგორ ვნახავთ, ამგვარი პრიმიტიული აკუმულაცია მიმდინარე პროცესია, საიდანაც კაპიტალი იღებს მოგებას და რომელსაც ის ეყრდობა.

არსი ისაა, რომ კაპიტალისტური საზოგადოებების მარკეტიზირებული ასპექტები თანაარსებობენ არამარკეტიზირებულ ასპექტებთან. ეს რაიმე შემთხვევითობა, ან ემპირიული მდგომარეობა კი არაა, არამედ მახასიათებელი ჩაშენებული კაპიტალიზმის დნმ-ში. ფაქტობრივად, ,,თანაარსებობა” სუსტი ტერმინია იმ ურთიერთობის აღსაწერად, რომელიც კაპიტალისტური საზოგადოების მარკეტიზებულ და არამარკეტიზებულ ასპექტებს ახასიათებთ. უკეთესი ტერმინი იქნებოდა ,,ფუნქციონალური გადაფარვა” ან უფრო მარტივად, ,,დამოკიდებული მდგომარეობა”.

ბაზრებს არსებობა დამოკიდებულია არამარკეტიზირებულ სოციალურ ურთიერთობებზე, რომელბიც ამარაგებენ მისი შესაძლებლობის გარემოებების ფონს.

ფონური  მდგომარეობები

აქამდე, მე ვიყენებდი კაპიტალიზმის ორთოდოქსულ დეფინიციას, რომლის ოთხი საფუძველიც ,,ეკონომიკური” ჩანს. მარქსის ნააზრევს საღი აზრის პერსპექტივიდან მივყვებოდი, რომელიც ფოკუსირებს ბაზრის გაცვლა-გამოცვლაზე, წარმოების ,,დაფარულ ადგილსამყოფელზე”. ახლა მინდა ამ ,,დაფარული ადგილსამყოფელის” უკან შევიხედო, რათა აღმოვაჩინო ის, რაც უფრო დაფარულია. ჩემი მტკიცება ისაა, რომ მარქსის ნააზრევი კაპიტალისტური წარმოების შესახებ, მხოლოდ მაშინ იძენს აზრს, თუ დავიწყებთ მისი შესაძლებლობის გარემოებების საფუძვლის კვლევას. ასე რომ შემდეგი კითხვაა: რა უნდა არსებობდეს ამ ძირითად მახასიათებლებზე წინ, რომ მათი არსებობა შესაძლებელი გახდეს? მარქსი ამგვარ კითხვას სვამს ,,კაპიტალის” პირველი ტომის ბოლოსკენ , ,,პრიმიტიული აკუმულაციის” თავში.

საიდან მოვიდა კაპიტალი – კითხულობს ის. როგორ არსებობს კერძო საკუთრება წარმოების საშუალებებში და როგორ მოხდა მწარმოებლების განცალკევება მათგან? მომდევნო თავებში, მარქსი აშიშვლებს კაპიტალიზმის ეკონომიკურ ლოგიკას შესაძლებლობის გარემოებათა საფუძვლებისგან განცალკევებით, სადაც ისინი მიჩნეულია, როგორც უბრალოდ მოცემული. მაგრამ როგორც გაირკვა, სწორედ მასშია კაპიტალიზმის წარმოშობის მთელი ისტორია – საკუთრების ჩამორთმევის და ექსპროპრიაციის ძალადობრივი ამბავი. დამატებით, როგორც დევიდ ჰარვი აღნიშნავს, ეს ისტორია მარტო წარსულში მომხდარს არ ასახავს. ექსპროპრიაცია მიმდინარე პროცესია, თუმცა არაოფიციალური; აკუმულაციის მექანიზმი, რომელიც ექსპლოატაციის ოფიციალური მექანიზმის გვერდით მოქმედებს – ასე რომ ვთქვათ, მარქსის ,,მთავარი ვერსიის” გვერდით. ექსპლოატაციის ეს ისტორია ექსპროპრიაციის წინარე ისტორიასთან ერთად აყალიბებს მთავარ ეპისტემურ ცვლილებას, რომელიც ყველაფერს, რაც იქამდე მოხდა, სხვანაირ სინათლეს ფენს. ეს ანალოგიურია მარქსის მიერ უფრო ადრე გაკეთებულ ქმედებასთან, პირველი ტომის დასაწყისში, სადაც ის გვთავაზობს, რომ უკან მოვიტოვოთ ბაზრის გაცვლა-გამოცვლის სფერო და მასთან ასოცირებული ბურჟუაზიული აზროვნება წარმოების დაფარული ადგილსამყოფელის გარკვევისთვის, რომელიც უფრო კრიტიკულ პერსპექტივას გვთავაზობს. ამ პირველი ქმედების შედეგად, ჩვენ აღმოვაჩენთ ბინძურ საიდუმლოს: აკუმულაცია გამომდინარეობს ექსპლოატაციიდან. სხვა სიტყვებით, კაპიტალიზმი იზრდება არა ექვივალენტების გაცვლით, როგორც ბაზრის პერსპექტივა გვთავაზობს, არამედ მისი საპირისპიროდან: მუშების სამუშაო დროის აუნაზღაურებელი ნაწილიდან. მსგავსად, როდესაც ტომის ბოლოში ექსპლოატაციიდან ექსპროპრიაციაზე გადავდივართ, ჩვენ აღმოვაჩენთ უფრო ბინძურ საიდუმლოს: ანაზღაურებადი შრომის სუბლიმირებული ძალადობის უკან აშკარა სისასტიკე და დაუფარავი ქურდობა დგას. სხვა სიტყვებით, კაპიტალისტური ეკონომიკური ლოგიკის  ხანგრძლივი დამუშავება, რომელიც პირველ ტომს თითქმის მთლიანად მოიცავს, არაა ბოლო სიტყვა. ის გადადის სხვა პერსპექტივაში – საკუთრების გარეშე დატოვების პერსპექტივაში. ნაბიჯი ,,დაფარული ადგილსამყოფელის” წინარე მდგომარეობის გასაგებად, არის ნაბიჯი ისტორიისკენ და იმისკენ რასაც მე ექსპლოატაციისთვის ,,შესაძლებლობის გარემოების” საძირკველს ვეძახი.

თუმცა, არსებობს სხვა, თანასწორად მნიშვნელოვანი ეპისიტემიკური ცვალებადობები, რომლებიც მარქსის კაპიტალიზმის გაგებაში ნახსენებია, მაგრამ მის მიერ განვითარებული არ არის და კიდევ სჭირდება კონცეპტუალიზაცია. ისინი უნდა დაიწეროს კაპიტალის ახალ ტომებში, თუ გვინდა განვავითაროთ 21-ე საუკუნის კაპიტალიზმის ადეკვატური გაგება. ერთ-ერთი არის ეპისტემიკური ცვალებადობა წარმოებიდან სოციალურ კვლავწარმოებამდე – მომარაგების, ზრუნვის და ინტერაქციის ფორმები, რომლებიც წარმოშობენ და ინარჩუნებენ სოციალურ კავშირებს. ფართოდ წოდებული, როგორც ,,ზრუნვა”, ,,ემოციური შრომა” ან ,,გასუბიექტურება”. ეს აქტივობა აყალიბებს კაპიტალიზმის ადამიან სუბიექტებს, ინარჩუნებს მათ როგორც სხეულის მქონე ბუნებრივ არსებებს, ამავდროულად აფუძნებს მათ, როგორც სოციალურ არსებებს, აყალიბებს მათ ჰაბიტუსს და სოციო-ეთიკურ არსს, ეთიკური წყობის კონცეპტს, რაშიც ისინი ცხოვრობენ. ცენტრალური ასპექტი აქ არის ახალგაზრდის სოციალიზება, დასახლებების აშენება, წარმოება და კვლავწარმოება გაზიარებული საშუალებებისა, აფექტური მიდრეკილებები და ღირებულების ჰორიზონტები რომლებიც სოციალური კოოპერაციის საფუძველია. კაპიტალისტური საზოგადოებაში ეს პროცესები ბაზარს გარეთ წარმოებს: ოჯახებში, სამეზობლოებში, საჯარო ინსტიტუციებში, სკოლებსა და ბავშვთა აღზრდის სხვა ცენტრებში, და მათი უმრავლესობა არ იღებს ანაზღაურებადი შრომის ფორმას. თუმცა სოციალურ-კვლავწარმოებლური აქტივობა აბსოლუტურად საჭიროა ანაზღაურებადი შრომის არსებობისთვის, ზედნამატი ღირებულების აკუმულაციისთვის და მთლიანად კაპიტალიზმის ფუნქციონირებისთვის. ანაზღაურებადი შრომა არ იარსებებდა საშინაო საქმისგან, ბავშვის აღზრდისგან, სწავლებისგან, ემოციური ზრუნვისგან და სხვადასხვა აქტივობებისგან გამიჯნულად, რომლებიც მუშათა ახალ თაობების წარმოებას და არსებულთა შენარჩუნებას უწყობს ხელს. ,,თავდაპირველი აკუმულაციის” მსგავსად, სოციალური კვლავწარმოება შეუცვლელი პირობაა კაპიტალისტური წარმოების არსებობისთვის.

სტრუქტურულად, დაყოფა სოციალურ კვლავწარმოებას და სასაქონლე წარმოებას შორის ცენტრალურია კაპიტალიზმისთვის. როგორც ფემინისტი თეორეტიკოსები აღნიშნავენ, განსხვავება ღრმად გენდერიზებულია, რადგანაც კვლავწარმოება ასოცირებულია ქალებთან, წარმოება კი – კაცებთან. ისტორიულად, დაყოფა ,,მწარმოებლურ” ანაზღაურებად შრომასთან და აუნაზღაურებელ ,,მაკვლავწარმოებელ” შრომას შორის, საფუძველში უდევს ქალთა სუბორდინაციის თანამედროვე კაპიტალისტური ფორმებს. მფლობელებს და მუშებს შორის დაყოფის მსგავსად, სათავეს ესეც თავდაპირველი მსოფლიოს დამხობიდან იღებს. ამ შემთხვევაში, რაც განადგურდა იყო სამყარო, სადაც მიუხედავად იმისა, რომ  ქალების სამუშაო არასდროს ყოფილა ხილული და საზოგადოებისგან  აღიარებული, ის იყო სოციალური სამყაროს განუყოფელი ნაწილი. კაპიტალიზმში, კონტრასტულად, მაკვლავწარმოებელი შრომა გაყოფილია, გამიჯნული ,,კერძო” საშინაო სფეროდ, სადაც მისი სოციალური მნიშვნელობა არაცხადია და ამ ახალ სამყაროში, სადაც ფული ძალაუფლების მთავარი მედიუმია, შემოსავალი წყვეტს ყველაფერს: ისინი ვინც ამ საქმიანობას ასრულებენ, სტრუქტურულად ექვემდებარებიან მათ, ვინც ფულს გამოიმუშავებს, მიუხედავად იმისა, რომ ეს საქმიანობა აუცილებელი წინაპირობაა ანაზღაურებადი შრომისთვის.

დაყოფა წარმოებასა და კვლავწარმოებას შორის, ისტორიულად, კაპიტალიზმთან ერთად აღმოცენდა. თუმცა ეს არ მომხდარა ერთხელ და საბოლოოდ. პირიქით, დაყოფამ ისტორიის განმავლობაში მუტაცია განიცადა, კაპიტალიზმის განვითარების სხვადასხვა ფაზებში სხვადასხვა ფორმები მიიღო. მეოცე საუკუნის განმავლობაში, სოციალური კვლავწარმოების სხვადასხვა ასპექტები ტრანსფორმირდა საზოგადოებრივ სერვისებად და სიკეთეებად; დეპრივატიზდა, თუმცა საქონლად არ გადაქცეულა. დღეისთვის, დაყოფა კვლავ იცვლება, რადგანაც ნეოლიბერილიზმი ამ სერვისების (რე)პრივატიზებას და საქონლად გარდაქმნას ახდენს, სოციალური კვლავწარმოების სხვა ასპექტების გასაქონლებასთან ერთად ისტორიაში პირველად. ამცირებს რა სოციალური უზრუნველყოფის ხარჯებს, იმავდროულად მასიურად ასაქმებს ქალებს დაბალანაზღაურებად სერვისულ სამუშაოებზე. დამატებით, თავიდან მოხაზავს იმ ინსტიტუციონალურ საზღვრებს, რომლებიც თავდაპირველად სასაქონლე წარმოებას გამოყოფდნენ სოციალური კვლავწარმოებისგან და ამგვარად, გენდერული წყობის რეკონფიგურაციას ახდენს პროცესში. თანაბრად მნიშვნელოვანია, რომ სოციალურ კვლავწარმოებაზე ამგვარი თავდასხმით, კაპიტალიზმი აკუმულაციისთვის საჭირო ძირეულ მდგომარეობას ის გარდაქმნის კაპიტალისტური კრიზისის მთავარ წერტილად.

ბუნება და ძალაუფლება

მხედველობაში აუცილებლად უნდა მივიღოთ ორი დამატებითი, თანასწორად საყურადღებო ცვლილება ეპისტემიკურ პერსპექტივაში, რომელიც მიგვითითებს სხვა დაფარულ ადგილსამყოფელებზე. პირველი საუკეთესოდაა გადმოცემული ეკო-სოციალისტი მოაზროვნეების ნაშრომებში, რომლებიც ახლა მუშაობენ კაპიტალიზმის მიერ ბუნებაზე შეუზღუდავი ქმედებების სხვა ისტორიაზე. ეს ისტორია ეხება კაპიტალის ანექსიას – ბუნების კოლონიზაციას, როგორც წარმოებისთვის საჭირო ხარჯების წყაროს და როგორც ,,ონკანს”, რომელშიც შემდგომი ნარჩენები ირეცხება. ბუნება გარდაქმნილია კაპიტალის რესურსად, რომლის ღირებულებაც უარყოფილია. კაპიტალისტურ ნააზრევში ღირებულების არქონა განაპირობებს მის ექსპროპრიაციას კომპენსაციის და შევსების გარეშე და მიჩნეულია, როგორც ამოუწურვადი. ამგვარად, ბუნების უნარი დაეხმაროს სიცოცხლის არსებობას და თავად განახლდეს, წარმოქმნის სხვა დამატებით მდგომარეობას სასაქონლე წარმოებისთვის და კაპიტალის აკუმულაციისთვის.

სტრუქტურულად, კაპიტალიზმი აფუძნებს მკვეთრ განსხვავებას ბუნებრივ არეალს, რომელიც მიღებულია როგორც უფასო, მითვისებისთვის მზა ნედლეულის ადგილსამყოფელი, და ეკონომიკურ არეალს შორის, მიღებული როგორც ღირებულების სფერო, წარმოებული ადამიანთა მიერ. ამასთან ერთად განმტკიცდება წინათ არსებული დაყოფა ადამიანს, როგორც სულიერ, სოციო-კულტურულ და ისტორიულ არსებას და არაადამიანურ ბუნებას, აღქმულს როგორც მატერიალურს, ობიექტურად მოცემულის და ისტორიის არმქონეს შორის. ამ დაყოფის გაძლიერებაც ასევე თავდაპირველი სამყაროს განადგურების საფუძველშია, სადაც ადამიანთა სოციალური ცხოვრების რიტმი მრავალმხრივ მორგებული იყო არაადამიანურ ბუნებასთან. კაპიტალიზმმა ბრუტალურად გაყო ადამიანები ბუნებისგან, სეზონური რიტმებისგან, მოარგო ის ინდუსტრიულ მრეწველობას, მოგებისთვის გამიზნულ სასოფლო მეურნეობას, თავისი ქიმიური სასუქებით. მარქსის მიერ ნაწოდები ,,მეტაბოლური ბზარის” დანერგვით,  მან გზა გაუკაფა იმას, რასაც დღეს ანთროპოცენის ტერმინით ვიცნობთ – მთლიანად ახალი გეოლოგიური ერა, სადაც ადამიანის აქტივობას გადამწყვეტი შედეგი აქვს დედამიწის ეკოსისტემასა და ატმოსფეროზე.

კაპიტალიზმის აღზევებასთან ერთად, ამ დაყოფამაც განიცადა მუტაცია განვითარების სხვადასხვა დროს. ახლანდელი ნეოლიბერალურმა ფაზამ დააწესა ახალი საზღვრები-მაგალითისთვის, წყლის გასაქონლება, რომელსაც (თუ შეიძლება ითქვას) ,,მეტი ბუნება” შემოაქვს ეკონომიკის წინა პლანზე. ამავდროულად, ნეოლიბერალიზმი გვპირდება ბუნება/ადამიანის საზღვრის გაბუნდოვნებას-იხილეთ ახალი მაკვლავწარმოებელი ტექნოლოგიები და დონა ჰარავეის ,,კიბორგები”. ბუნებასთან შეთანხმების გარეშე, ეს ტექნოლოგიები აძლიერებენ კაპიტალიზმისგან მის გასაქონლება-ანექსიას. მარქსის და პოლანის მიერ ნახსენები მიწის საზღვრებისგან განსხვავებით, რომლებიც ,,მარტივად”  უკვე არსებული ბუნებრივის ფენომენის  მარკეტიზაციას ახდენდა, ახალი საზღვრები ბუნების სიღრმეებში იჭრება, მთლიანად აბრუნებს მის შიდა გრამატიკას. საბოლოოდ, ნეოლიბერალიზმი ენვირომენტალიზმის მარკეტიზირებას ახდენს. გლობალური დათბობის ფონის საწინააღმდეგოდ, ასეთი თავდასხმები შემორჩენილ ეკოლოგიურ ადგილებზე, კაპიტალის აკუმულაციისთვის საჭირო ბუნებრივ მდგომარეობას კაპიტალისტური კრიზისის კიდევ სხვა ცენტრალურ კვანძად გარდაქმნის.

საბოლოოდ, მხედველობაში უნდა მივიღოთ კიდევ ერთი მთავარი ეპისტემიკური ცვლილება, რომელიც მიგვითითებს კაპიტალიზმის პოლიტიკური შესაძლებლობის გარემოებაზე – იმედის დამყარება საზოგადოებრივ ძალებზე საკუთარი კონსტიტუციური ნორმების დაფუძნებისთვის. კაპიტალიზმი უჩვეულოა – მისი ლეგალური ჩარჩოს არსი დაფუძნებულია ბაზრის გაცვლასა და კერძო  საქმიანობაზე. მისი არსებობისთვის გადამწყვეტია საზოგადოებრივი ძალაუფლება საკუთრების უფლებების გარანტიისთვის, კონტრაქტისთვის ძალის მისანიჭებლად, სამართლებრივი დავების გადაწყვეტისთვის, ანტი-კაპიტალისტური აჯანყებების ჩახშობისთვის და ფულისადმი ერთგულება, რომელიც კაპიტალის სისხლს წარმოადგენს. ისტორიულად, ხალხის საეჭვო ძალაუფლება თავს ტერიტორიულ სახელმწიფოებში იყრიდა, იმათი ჩათვლით ვინც კოლონიური ძალაუფლებით ოპერირებდა. ასეთი სახელმწიფოების ლეგალური სისტემები აფუძნებდნენ ცხადად დეპოლიტიზირებული არენების კონტურებს, რომელშიც  კერძო პირებს შეეძლოთ საკუთარი ,,ეკონომიკური” ინტერესების განხორციელება, ,,პოლიტიკური” ჩარევისგან შორს. სწორედ ტერიტორიული სახელმწიფოები იყვნენ, ისინი ვინც ,,ლეგიტიმური ძალის” მობილიზებას ახდენდნენ და ექსპროპრიაციისადმი წინააღმდეგობას ახშობდნენ, საიდანაც შემდგომში კაპიტალისტური საკუთრების ურთიერთობებმა აიღო სათავე.

ისტორიულად, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ სახელმწიფო ,,აკანონებს” კაპიტალისტურ ეკონომიკას. სწორედ აქ ვაწყდებით კიდევ ერთ მნიშვნელოვან სტრუქტურულ დაყოფას, რომელიც კაპიტალისტურ საზოგადოებას განსაზღვრავს: სახელმწიფო მოწყობა და ეკონომიკა. ამ დაყოფით წარმოიქმნება ინსტიტუციონალური დიფერენციაცია საზოგადოებრივსა და კერძო ძალაუფლებას შორის. სხვა ძირეული განსხვავებების მსგავსად, რომელიც განვიხილეთ, ესეც წარმოიშობა თავდაპირველი მსოფლიოს განადგურების შედეგად. ამ შემთხვევაში, დაიშალა ის სოციალური სამყარო, რომელშიც ეკონომიკური და პოლიტიკური ძალაუფლება ეფექტურად იყო შერწყმული-მაგალითისთვის ფეოდალური საზოგადოება, სადაც შრომაზე, მიწაზე და სამხედრო ძალებზე კონტროლი  თავადობასა და ვასალობის ინსტიტუციის დაქვემდებარებაში იყო. კაპიტალისტურ საზოგადოებაში, როგორც ელენ ვუდმა გვიჩვენა, ეკონომიკური და პოლიტიკური ძალაუფლება გაყოფილია; ორივეს საკუთარი სფერო გააჩნია, რომლის მედიუმებიც თავად არიან.  თუმცა კაპიტალიზმის ისტორიას გააჩნია პოლიტიკური  შესაძლებლობის გარემოებები გეოპოლიტიკურ დონეზეც. ვგულისხმობ ფართო განფენილობის მქონე ორგანიზაციას, რომელშიც ტერიტორიული სახელმწიფოები არიან ჩართულები. ეს არის ადგილი, სადაც კაპიტალი ადვილად გადაადგილდება მისი ექსპანსიონისტური ბიძგებიდან გამომდინარე. მაგრამ მისი შესაძლებლობა იმოქმედოს საზღვრებს გაღმა დამოკიდებულია საერთაშორისო კანონებზე, შუამავლობით შეთანხმებებზე დიდ სახელმწიფოებს შორის და ზესახელმწიფოებრივ რეჟიმებზე. კაპიტალიზმი ისტორიულად დამოკიდებული იყო გლობალური ჰეგემონების მემკვიდრეობით გადაცემულ სამხედრო და ორგანიზაციულ უნარებზე, რომლებიც ხელს უწყობდნენ პროგრესულად ზრდად აკუმულაციას, მულტინაციონალური სისტემის ჩარჩოებში.

აქ ჩვენ ვხედავთ, უფრო მეტ სტრუქტურულ დაყოფებს, რომლებიც კაპიტალისტური საზოგადოების შეამდგენელია:ერთი მხრივ ვესტფალიური დაყოფა ,,საშინაოდ” და ,,საერთაშორისოდ” და მეორე მხრივ, იმპერიალისტური დაყოფა ,,ძირითადად” და ,,პერიფერიად” – სწორედ ამან გამოიწვია ფუნდამენტალური განსხვავება მზრდად გლობალურ კაპიტალისტურ ეკონომიკას, (,,მსოფლიო სისტემა”) და პოლიტიკურ სამყაროს შორის (სახელმწიფო და საერთაშორისო სისტემა). ეს დაყოფები მუტაციას განიცდიან, რადგანაც ნეოლიბერალიზმი ფიტავს იმ პოლიტიკურ მოცულობებს, რომელზეც კაპიტალი ისტორიულად იყო დამოკიდებული სახელმწიფოებრივ და გეოპოლიტიკურ დონეებზე. ამ გამოფიტვის შედეგად, კაპიტალიზმის პოლიტიკური შესაძლებლობის გარემოებები კაპიტალისტური კრიზისის მთავარი წერტილია. ამ პრობლემებზე ბევრი ლაპარაკი შეიძლება, მაგრამ ჩემი არგუმენტის მთავარი მიზანი ნათელი უნდა იყოს. კაპიტალიზმზე ჩემი მსჯელობისას, ვაჩვენე, რომ მისი ,,ეკონომიკა” დამოკიდებულია ,,არაეკონომიკურ” ფონზე. ეკონომიკური სისტემა, განსაზღვრული კერძო საკუთრებით, თავისთავად მზრდადი ღირებულების აკუმულაცია, თავისუფალი შრომის ბაზრები და სასაქონლე წარმოების სხვა მთავარი ხარჯები, სოციალური ზედნამატის ბაზრის მიერ დანაწილება, შესაძლებელი გახდა სამი კრიტიკულად მნიშვნელოვანი ფონის შედეგად – სოციალური კვლავწარმოების, დედამიწის ეკოლოგიის და პოლიტიკური ძალაუფლების. კაპიტალიზმის გასაგებად, საჭიროა მისი შემდგომი ისტორია დავუკავშიროთ ამ სამ წინარე ისტორიას. კავშირი დავამყაროთ მარქსისტულ პერსპექტივას და ფემინისტურ, ეკოლოგიურ და პოლიტიკურ-თეორეტიკულ  პერსპექტივებს შორის.

ინსტიტუციონიზებული სოციალური წესრიგი

ამ ნააზრევიდან გამომდინარე, რა ტიპის ცხოველია კაპიტალიზმი? სურათი, რომელიც შევიმუშავე, მნიშვნელოვნად განსხვავდება იმ ფამილარული იდეისგან, რომ კაპიტალიზმი ეკონომიკური სისტემაა. ერთი შეხედვით შესაძლოა ჩანს, რომ მისი ძირეული მახასიათებლები, რომელიც განვსაზღვრეთ, ,,ეკონომიკური” იყო. მაგრამ გარეგნობა ხშირად მაცდურია. კაპიტალიზმის ერთ-ერთი უცნაურობა ისაა, რომ მის სტრუქტურიზებულ სოციალურ ურთიერთობებს ის ეპყრობა როგორც ,,ეკონომიკურს”. ფაქტობრივად, მსჯელობის დასაწყისშივე, საჭიროდ ჩავთვალეთ გვესაუბრა მის ,,არაეკონომიურ”ფონზე, რომელიც ასეთი ,,ეკონომიკური სისტემის” არსებობას შესაძლებელს ხდიდა. ეს არ არის კაპიტალისტური ეკონომიკის მახასიათებელი, არამედ კაპიტალისტური საზოგადოებისა და დავასკვენით, რომ ეს ფონი სურათიდან არ უნდა გამოირიცხოს, არამედ კონცეპტუალიზდეს და თეორიად გარდაიქმნას კაპიტალიზმის გაგების გზაზე. ანუ კაპიტალიზმი რაღაც უფრო ფართოა, ვიდრე ეკონომიკა. მსგავსად, მოსაზრება, რომელიც განვავითარე, განსხვავდება იმ აზრისგან, რომ კაპიტალიზმი ეთიკური ცხოვრების გასაგნებული ფორმაა, დახასიათებულია ყოვლისმომცველი გასაქონლებით და მონეტარიზაციით. ამ აზრში, რომელსაც ლუკაჩის ცნობილ ესეში ,,პროლეტარიატის გასაგნება და ცნობიერებაში” ვხვდებით, რომ სასაქონლე ფორმა იპყრობს ყველაფერს ცხოვრებაში, თავის ნიშას ტოვებს ისეთ განსხვავებულ ფენომენებზე, როგორიცაა კანონი, მეცნიერება, მორალურობა, ხელოვნება და კულტურა. ჩემი ხედვით, კი გასაქონლება კაპიტალისტურ საზოგადებაში უნვიერსალურისგან შორს დგას. პირიქით, ის სადაც წარმოდგინდება, არსებობისთვის დამოკიდებულია  არაგასაქონლებულ ზონებზე -სოციალურ, ეკოლოგიურ და პოლიტიკურზე, რომელიც უბრალოდ კი არ ასახავს გასაქონლების ლოგიკას, არამედ განასახიერებს საკუთარ დამახასიათებელ, ნორმატიულ და ონტოლოგიურ გრამატიკას. მაგალითისთვის, ის სოციალური ქმედებები რომლებიც კვლავწარმოებაზეა ორიენტირებული, წარმოშობს ზრუნვის იდეალს, საერთო პასუხისმგებლობას და სოლიდარობას, როგორი იარარქიული და შეზღუდულიც არ უნდა იყოს. მსგავსად, ქმედებები, რომლებიც მიმართულია სახელმწიფოს მოწყობისკენ, ეკონომიკის საწინააღმდეგოდ ხშირად მიმართავს დემოკრატიის პრინციპებს, საზოგადოებრივ ავტონომიას და კოლექტიურ თვითგამორკვევას, როგორი შეზღუდული და ექსლუზიურიც არ უნდა იყოს. საბოლოოდ, ქმედებები, რომლებიც ასოცირდება კაპიტალიზმის ფონურ მდგომარეობასთან არაადამიანურ ბუნებაში, მიდრეკილია ისეთი ღირებულებისკენ, როგორიცაა ეკოლოგიური ზრუნვა, ბუნებაზე არადომინირება, სამართლიანობა თაობებს შორის, როგორიც რომანტიული და სექტანტურიც არ უნდა იყოს. რა თქმა უნდა, ჩემი მთავარი სათქმელი არ არის ამ ,,არაეკონომიკური” ნორმატივების იდეალიზება, არამედ მათი განსხვავება კაპიტალიზმის ძირითადი ღირებულებებისგან: ზრდა, ეფექტურობა, თანასწორი გაცვლა, ინდივიდუალური არჩევანი, ნეგატიური თავისუფლება და მერიტოკრატიული წარმატება. სწორედ ეს წინააღმდეგობა ქმნის მთლიან განსხვავებას კაპიტალიზმის კონცეპტუალიზაციისას. გასაქონლების  ყოვლისმომცველი ლოგიკისგან განსხვავებით, კაპიტალისტური საზოგადოება ნორმატიულად დიფერენცირებულია, შეიცავს განსხვავებულ, თუმცა შინაგანად დაკავშირებული სოციალური ონტოლოგიების  განსაზღვრულ სიმრავლეებს. რა მოხდება, თუკი ისინი შეეჯახებიან, ჯერ კიდევ საკითხავია, მაგრამ ის სტრუქტურა რომელიც მათ საფუძველშია, ნათელია: კაპიტალიზმის განსხვავებული ნორმატიული ტომოგრაფია წარმოიქმნება იმ წინა და მომდევნო ისტორიული ურთიერთობებით, რომლებიც ჩვენ ვაიდენტიფიცირეთ. თუ ჩვენ მიზნად დავისახავთ მისი კრიტიკული თეორიის განვითარებას, ხედვა კაპიტალიზმის, როგორც ეთიკური ცხოვრების გასაქონლებული ფორმის შესახებ, უნდა ჩავანაცვლოთ უფრო დიფერენცირებული, სტრუქტურული ხედვით.

თუ კაპიტალიზმი, არც ეკონომიკური სისტემაა და არც ეთიკური ცხოვრების გასაქონლებული ფორმა, მაშინ რა არის ის? ჩემი პასუხი იქნება ინსტიტუციონალიზებული სოციალური წესრიგი, ფეოდალიზმის მსგავსად. კაპიტალიზმის გაგება თავის მხრივ, ხაზს უსვამს სტრუქტურულ დაყოფას, განსაკუთრებით იმ ინსტიტუციონალურ დაყოფებს, რომლებიც მე ვაიდენტიფიცირე. კაპიტალიზმი კონსტრუქცია, როგორც ვნახეთ, არის ,,ეკონომიკური წარმოების” ინსტიტუციურ გამოყოფა ,,სოციალური კვლავწარმოებისგან”, გენდერული დაყოფა, რომელიც სპეციფიურად აფუძნებს კაცების დომინაციის კაპიტალისტურ ფორმებს, ასევე შესაძლებელს ხდის მუშა ძალის კაპიტალისტურ ექსპლოატაციას, რომელიც აკუმულაციის ოფიციალურად სანქცირებული ფორმაა. ასევე კაპიტალიზმის განმსაზღვრელია ინსტიტუციონალური დაყოფა ,,ეკონომიკისა” ,,სახელმწიფო მოწყობისგან”, დაყოფა, რომელიც გამორიცხავს ,,ეკონომიკურად” დახასიათებულ საკითხებს ტერიტორიული სახელმწიფოების პოლიტიკური დღის წესრიგისგან, მაშინ, როდესაც კაპიტალს ნებას რთავს, ტრანსნაციონალურ მიწებზე თავისუფლად იმოძრაოს, სადაც ის ჰეგემონიური მოწყობისგან იღებს ბენეფიტებს, თანაც თავს არიდებს პოლიტიკური კონტროლს. კაპიტალიზმისთვის ფუნდამენტალურია ონტოლოგიური დაყოფა, რომელიც წინათ არსებობდა, მაგრამ მასიურად გაძლიერდა, მის ,,ბუნებით (არაადამიანურ) ფონსა და ,,ადამიანურ” ფონს შორის. დამატებით, კაპიტალიზმის, როგორც ინსტიტუციონალიზებული სოციალური წესრიგის შესახებ საუბრისას, დაფუძნებულს ამგვარ დაყოფებზე, უნდა ავღნიშნოთ მისი არაინციდენტური, სტრუქტურის სისავსე გენდერული ჩაგვრით და პოლიტიკური დომინაციით – ორივე ნაციონალური და ტრანსნაციონალური, კოლონიალური და პოსტკოლონიალური და ეკოლოგიური დეგრადაციით, რომლებიც, რა თქმა უნდა, თანასწორად უკავშირდება  სტრუქტურული შრომითი ექსპლოატაციის ფონს.

თუმცა არ ვფიქრობ, რომ კაპიტალიზმის ინსტიტუციონალური დაყოფა მარტივად ერთხელ და სამუდამოდ არის მოცემული. პირიქით, როგორც დავინახეთ,ის თუ სად და როგორ ავლებდნენ ხაზს კაპიტალისტური საზოგადოებები წარმოებას და კვლავწარმოებას, ეკონომიკას და პოლიტიკას, ადამიანურ და არაადამიანურ ბუნებას შორის, იცვლება ისტორიულად, აკუმულაციის რეჟიმის თანახმად. ფაქტობრივად, ჩვენ შეგვიძლია კონკურენტული თავისუფალი ბაზრის კაპიტალიზმის, სახელმწიფოს მიერ მართული მონოპოლიური კაპიტალიზმის და გლობალური ნეოლიბერალური კაპიტალიზმის კონცეპტუალიზება კონკრეტულად ამ ცნებებში: როგორც სამი ისტორიულად სპეციფიური გზა ეკონომიკის პოლიტიკისგან, წარმოების რეპროდუქციისგან და ადამიანის არაადამიანური ბუნებისგან დაყოფისთვის.

ბრძოლები საზღვრებისთვის

თანაბრად მნიშვნელოვანია, რომ კაპიტალისტური წესრიგის ზუსტი კონფიგურაცია ყველა დროსა და ადგილში დამოკიდებულია პოლიტიკაზე – სოციალური ძალაუფლების და სოციალური ბრძოლების შედეგების ბალანსზე. კაპიტალიზმის ინსტიტუციონალური დაყოფები ხშირად ხდება კონფლიქტის მიზეზი, სადაც აქტორები მობილიზდებიან ეკონომიკის პოლიტიკისგან, წარმოების კვლავწარმოებისგან, ადამიანის და ბუნების საზღვრების წინააღმდეგ ან მათ დასაცავად. იმდენად, რამდენაც მათი მიზანი სადავო პროცესების გადაადგილებაა კაპიტალიზმის ინსტიტუციონალურ რუკაზე, კაპიტალიზმის სუბიექტები იყენებენ იმ სხვადასხვა ზონებთან ასოცირებულ ნორმატიულ პერსპექტივებს, რომლებიც ჩვენ განვსაზღვრეთ. ამის დანახვა დღეს შეგვიძლია. მაგალითისთვის, ნეოლიბერალიზმის ზოგიერთი ოპონენტი იყენებს ზრუნვის, სოლიდარობის და საერთო პასუხისგებლობის იდეალებს, რომლებიც კვლავწარმოებასთან ასოცირდება, როგორც სასაქონლე განათლების საწინააღმდეგო ძალისხმევას. სხვები იყენებენ  ბუნებაზე ზრუნვის და თაობებს შორის სამართლიანობის ცნებებს, განახლებადი ენერგიის ცვლილებებისთვის ბრძოლისას. ზოგი მოიხმობს საზოგადოებრივი ავტონომიის იდეალებს საერთაშორისო კაპიტალკონტროლის ადვოკატირებისას და სახელმწიფოს მიღმა დემოკრატიული პასუხისმგებლობის გაზრდისთვის. ასეთი მტკიცებები, იმ ანტი-მტკიცებებთან ერთად რომელსაც, ისინი იწვევენ, კაპიტალისტური საზოგადოებების სოციალური ბრძოლების მატერიებია – ისეთივე ფუნდამენტალური, როგორიც კლასის ბრძოლა სასაქონლე წარმოების კონტროლსა და ზედნამატის ღირებულების გადანაწილებისთვის, რასაც მარქსი ანიჭებდა უპირატესობას. ეს ,,სასაზღვრე” ბრძოლები, როგორც მე ვუწოდებ, მნიშვნელოვნად განსაზღვრავენ კაპიტალისტური საზოგადოების სტრუქტურის ფორმას. ისინი ძირითად როლს თამაშობენ კაპიტალიზმის, როგორც ინსტიტუციონალიზებული სოციალური წესრიგის თვალსაზრისში.

სასაზღვრე ბრძოლებზე ფოკუსირებამ შეიძლება არასწორი შთაბეჭდილება შექმნას, რომ ის თვალსაზრისი, რომელიც მე განვავითარე,  ფუნქციონალისტურია, რადგანაც,  დავიწყე კვლავწარმოების, ეკოლოგიის და პოლიტიკური ძალაუფლების დახასიათებით, როგორც კაპიტალიზმის განვითარების წინაპირობების საჭირო მდგომარეობებისა, ხაზი გავუსვი მათ ფუნქციურობას სასაქონელე წარმოებისთვის, შრომითი ექსპლოატაციისთვის და კაპიტალის აკუმულაციისთვის. მაგრამ ეს სტრუქტურული ,,მომენტი” არ ასახავს კაპიტალიზმის წინარე-შემდგომი ფონების ურთიერთობის მთლიან ისტორიას. ის თანაარსებობს ამ ,,მომენტთან” ერთად, რომელიც, როგორც ვახსენეთ, თანასწორად ცენტრალურია და რომელიც გამომდინარეობს სოციალურის პოლიტიკურის და ეკოლოგიურის, როგორც ,,არაეკონომიკური” ნორმატიულობის რეზერვუარის დახასიათებიდან. ეს გულისხმობს, იმას, რომ თუმცა ეს ,,არაეკონომიკური” წესრიგები სასაქონლე წარმოებას შესაძლებელს ხდიან, ისინი არ დაიყვანებიან მხოლოდ ამ ფუნქციამდე. აკუმულაციის დინამიკისგან მთლიანად დაქვემდებარებულობისგან შორის მდგარი ეს დაფარული ადგილსამყოფელები სოციალური პრაქტიკების და ნორმატიული იდეალების დამახასიათებელ ონტოლოგიებს შეიცავენ.

დამატებით, ეს ,,არაეკონომიკური” იდეალები შეიცავენ კრიტიკალპოლიტიკურ შესაძლებლობას. განსაკუთრებით კრიზისის დროს, ისინი შესაძლებელია შებრუნდნენ იმ ძირითადი ეკონომიკური პრაქტიკების წინააღმდეგ, რომლებიც კაპიტალიზმის აკუმულაციასთანაა დაკავშირებული. ასეთ დროს, სტრუქტურული დაყოფები, რომლებიც სხვადასხვა ნორმატივების სეგრეგაციას ემსახურება საკუთარ ინსტიტუციონალურ სფეროებში, მიდრეკილია დასუსტებისკენ. როდესაც ეს დაყოფები ვეღარ ნარჩუნდება, კაპიტალიზმის სუბიექტები – რომლებიც ცოცხლობენ ერთ სფეროზე მეტგან – განიცდიან ნორმატიულ კონფლიქტს. ,,გარედან” შემოტანილი იდეებისგან შორს მყოფები, ისინი იღებენ კაპიტალიზმის საკუთრივ კომპლექსურ ნორმატიულობას გასაკრიტიკებლად, მკვეთრად უპირისპირდებიან იმ იდეალების სიმრავლეს, რომლებიც თანაარსებობენ,  ხშირად მოუხერხებლად, იმ ინსტიტუციოანლიზებულ სოციალურ წესრიგში, რომელიც დაყოფებზეა დაფუძნებული. ამგვარად, კაპიტალიზმი, როგორც ინსტიტუციონალიზებული სოციალური წესრიგის ხედვა, საშუალებას გვაძლევს გავიგოთ, როგორაა შესაძლებელი კაპიტალიზმის კონტროლი მის შიგნით.

თუმცა ეს ხედვა ასევე გვთავაზობს, რომ არასწორი იქნებოდა, საზოგადოების, პოლიტიკის და ბუნების გაგება რომანტიულად, კაპიტალიზმის ,,გარედან”. მსგავსი რომანტიული ხედვა მრავალ ანტიკაპიტალისტ მოაზროვნეს და მემარცხენე აქტივისტს ახასიათებს, კულტურული ფემინისტების, ღრმა ეკოლოგისტების, ნეო-ანარქისტების, ,,მრავლობითი” ,,სოლიდარული” და ,,პოპულარული” ეკონომიკების მომხრეების ჩათვლით. ხშირად ისინი ,,ზრუნვას”, ,,ბუნებას”, ,,პირდაპირ ქმედებას” აღიქვამენ, როგორც შინაგანად ანტიკაპიტალისტურს. შედეგად, ისინი ვერ ამჩნევენ იმ ფაქტს, რომ მათი ფავორიტი პრაქტიკები არა მარტო კრიტიკის წყაროებია, არამედ კაპიტალისტური წესრიგის შინაგანი ნაწილები. აქ არგუმენტი ისაა, რომ სოციუმი, პოლიტიკა და ბუნება ეკონომიკის პარალელურად წარმოიშვა და მასთან სიმბიოზში განვითარდა. ისინი ამ უკანასკნელის ,,სხვები” არიან და მხოლოდ მათ სპეციფიურ მახასიათებელს იძენენ მასთან კონტრასტში. ანუ, კვლავწარმოება და წარმოება ქმნიან წყვილს და თითოეული ტერმინი განისაზღვრება მეორეს გზით. ერთმანეთისგან განცალკევებულად აზრი არცერთს არ აქვს. იგივე სწორია პოლიტიკა/ეკონომიკის და ბუნება/ადამიანისთვის. რადგანაც ისინი კაპიტალისტური წესრიგის ნაწილებია, არცერთ ,,არაეკონომიკურ” სფეროს არ შეუძლია მთლიანად გარეგანი თვალთახედვის ჩამოყალიბება, რომელიც კრიტიკის აბსოლუტურად წმინდა და მთლიანად რადიკალური ფორმის გარანტიას მოგვცემდა. საპირისპიროდ, პოლიტიკური პროექტები, რომლებიც, ვიღაცეების წარმოდგენით, კაპიტალიზმის ,,გარეთაა” , ხშირად სრულდებიან კაპიტალისტური სტერეოტიპების გადამუშავებით, როდესაც ისინი აკონპენსირებენ ქალების მზრუნველობას კაცების აგრესიით, სპონტანურ კოოპერაციას ეკონომიკური გამოთვლებით, ბუნების საერთო ორგანიციზმს – ანთროპოცენტრისტული ინდივიდუალიზმით. ბრძოლისას ამ ოპოზიციებისკენ წაძღოლას იწვევს ის, რომ დაპირისპირების ნაცვლად, ხდება კაპიტალისტური საზოგადოების ინსტიტუციონალიზებული სოციალური წესრიგის უნებლიე რეფლექსია.

წინააღმდეგობები

ამ ყველაფრიდან გამომდინარე, კაპიტალიზმის წინა და შემდგომი ურთიერთობების მართებული ანალიზისთვის სამი განსხვავებული იდეა უნდა მოვაქციოთ ერთად. პირველი, კაპიტალიზმის ,,არაეკონომიკური” სფეროები ქმნიან შესაფერის მდგომარეობას მისი ეკონომიკის არსებობისთვის. ეს უკანასკნელი არსებობისთვის დამოკიდებულია  პირველის ღირებულებებსა და ხარჯებზე. მეორე, კაპიტალიზმის ,,არაეკონომიკურ” სფეროებს აქვთ საკუთარი წონა და მახასიათებელი, რომელიც კონკრეტულ შემთხვევებში უზრუნველყოფენ რესურსებს ანტიკაპიტალისტური ბრძოლისთვის. მიუხედავად ამისა, და ეს მესამე იდეაა, ეს სფეროები ნაწილია კაპიტალისტური საზოგადოებისა, ისტორიულად თანადადგენილი მის ეკონომიკასთან ტანდემში.

არსებობს მეოთხე იდეაც, როელიც გვაბრუნებს იმ კრიზისის პრობლემასთან, რომლითაც დავიწყე. კაპიტალიზმის წინა-შემდგომი ურთიერთობები სოციალური არასტაბილურობის თანდაყოლილ წყაროებში იმალება. როგორც დავინახეთ, კაპიტალისტური წარმოება არ არის თვითმდგრადი, არამედ თავისუფალ გადაადგილებას საჭიროებს სოციალურ კვლავწარმოებაში, ბუნებაში და პოლიტიკურ ძალაუფლებაში. თუმცა მისი ორიენტაცია უსასრულო აკუმულაციისკენ მისი შესაძლებლობის ამ გარემოებების დესტაბილიზიის საფრთხეს წარმოშობს. მისი ეკოლოგიური გარემოებების შემთხვევაში, რისკის ქვეშ არის ის ბუნებრივი პროცესები, რომლებიც ინარჩუნებენ სიცოცხლეს და მატერიალური ხარჯებს უზრუნველყოფენ სოციალური მომარაგებისთვის. სოციალური კვლავწარმოების გარემოების შემთხვევაში, საფრთხის ქვეშ დგას სოციო-კულტურული პროცესები, რომლებიც ამარაგებენ სოლიდარულ ურთიერთობებს, ემოციურ მიდრეკილებებს და ღირებულებებს, რომლებიც სოციალური კოოპერაციის საფუძვლებია, ამასთან ,,აწარმოებს”  შესაფერისად სოციალიზებულ და უნარჩვევებიან ადამიანებს რომლებიც ქმნიან ,,შრომას”. პოლიტიკური გარემოებების შემთხვევაში, საფრთხის ქვეშაა საზოგადოებრივი ძალაუფლება, ნაციონალური და ტრანსნაციონალური, გარანტირებული კერძო უფლებები, ლეგალური კონტრაქტები, დავების გადაწყვეტა, ანტიკაპიტალისტური აჯანყებების ჩახშობა და ფულის მარაგის შენარჩუნება. აქ მარქსის ენით რომ ვთქვათ, არსებობს კაპიტალიზმის სამი ,,კონტრადიქცია”: ეკოლოგიური, სოციალური და პოლიტიკური, რომლებიც პასუხობს სამი ,,კრიზისის ტენდენციას”. მარქსის მიერ ხაზგასმული კრიზისის ტენდენციებისგან განსხვავებით, ისინი არ წარმოიშობიან კაპიტალისტური ეკონომიკის შიდა კონტრადიქციებიდან, არამედ ეკონომიკურ სისტემასა და მის შესაძლებლობის გარემოებას შორის კონტრადიქციაში არსებობენ – ეკონომიკასა და საზოგადოებას, ეკონომიკას და ბუნებას, ეკონომიკას და პოლიტიკას შორის. მათ ეფექტი, როგორც უკვე ავღნიშნე, კაპიტალისტურ საზოგადოებაში სოციალური ბრძოლების გამოწვევაა; არა მარტო კლასობრივი ბრძოლების, არამედ მოსაზღვრე ბრძოლებისა ეკოლოგიურ, სოციალური კვლავწარმოების და პოლიტიკურ ძალაუფლებში. პასუხები კრიზისის ტენდენციებზე დამახასიათებელია კაპიტალისტურ საზოგადოებაში, ვისი ბრძოლებიც კაპიტალიზმის ჩვენს მიერ განვრცობილ ხედვასთან, როგორც ინსტიტუციონალიზებულ სოციალურ წესრიგთან ენდემურია. კაპიტალიზმის რა სახის კრიტიკა მოყვება აქ მოხაზულ კონცეფციას? ხედვა კაპიტალიზმის, როგორც ინსტიტუციონალიზებული სოციალური წესრიგის შესახებ ითხოვს კრიტიკული რეფლექსიის მულტისპირალურ ფორმას, ისეთს, როგორიც მარქსმა განავითარა კაპიტალში. მარქსი კრიტიკას კაპიტალიზმის თანდაყოლილ ტენდენციის (ეკონომიკური) კრიზისისკენ აბამს  კლასობრივი დომინაციის ჩვეული დინამიკის ნორმატიულ კრიტიკას და ემანსიპატორული სოციალური ტრნასფორმაციის პოლიტიკურ კრიტიკასთან, რომელიც თანდაყოლილია კლასობრივი ბრძოლის მისი დამახასიათებელი ფორმისთვის. მოსაზრება, რომელსაც მე გავუსვი ხაზი, კრიტიკული ნაწილების ანალოგიურ გადაბმას ქმნის, მაგრამ ,,ნაქსოვი” აქ უფრო კომპლექსურია, რადგანაც თითოეული ნაწილი შინაარსობრივად მრავლობითია. ეს სისტემური კრიზისის კრიტიკა მოიცავს არა მარტო ეკონომიკურ კონტრადიქციებს, რომლებზეც მარქსი საუბრობდა, არამედ სამი შიდა სფეროს კონტრადიქციებს, რომლებიც ახდენენ კაპიტალის აკუმულაციისთვის საჭირო ფონური გარემოებების დესტაბილიზებას სოციალური კვლავწარმოების, ეკოლოგიის და პოლიტიკური ძალაუფლების რისკის ქვეშ დაყენებით. მსგავსად, დომინაციის კრიტიკა გარს ერტყმის არა მარტო მარქსის მიერ გაანალიზებულ კლასის დომინაციის ურთიერთობებს, არამედ გენდერულ დომინაციას, პოლიტიკურ დომინაციას და ბუნების დომინაციას. საბოლოოდ. პოლიტიკური კრიტიკა  მოიცავს აქტორების რამდენიმე სიმრავლეს – კლასებს, გენდერს, სტატუს ჯგუფებს, ერებს, დემოის, შესაძლებელია სახეობებსაც და ბრძოლის ვექტორებს; არა მარტო კლასობრივ ბრძოლებს, არამედ სასაზღვრესაც: საზოგადოების, პოლიტიკის და ბუნების სეპარაციის წინააღმდეგ ეკონომიკისგან. ის რაც ანტიკაპიტალისტურ ბრძოლად ითვლება, უფრო ფართოა ვიდრე მარქსისტები ტრადიციულად მიიჩნევენ. როგორც კი შევხედავთ წინარე ისტორიას, ნათელი გახდება, რომ ყველა აუცილებელი ფონური მდგომარეობა შრომითი ექსპლოატაციისთვის, თავად ხდება კონფლიქტის გამომწვევი კაპიტალისტურ საზოგადოებაში. არა მხოლოდ ბრძოლა სამუშაო ძალას და კაპიტალს წინააღმდეგ, არამედ სასაზღვრე ბრძოლები გენდერული დომინაციისთვის, ეკოლოგიისთვის, იმპერიალიზმთან და დემოკრატიისთვის. თანამედროვეობაში ეს უკანასკნელი  სხვადასხვა ფორმით ხორციელდება – შიგნიდან, გარშემო, და ზოგიერთ შემთხვევაში, თავად კაპიტალიზმის წინააღმდეგ. როდესაც ამ ტერმინებში საკუთარი თავის  გამორკვევას მოვახერხებთ, შესაძლებელი გახდება ამ  ბრძოლების გაერთიანება.