როგორ იქცა ფემინიზმი კაპიტალიზმის მსახურებად და როგორ მოვახერხოთ მისი უკან დაბრუნება?

„გარდიანი“, 2013 წლის 14 ოქტომბერი

ავტორი: ნენსი ფრეიზერი

მთარგმნელი: გიორგი ცხადაია

როგორც ფემინისტი, ყოველთვის ვთვლიდი, რომ ქალთა ემანსიპაციისთვის ბრძოლით ხელს ვუწყობდი უკეთესი სამყაროს შექმნას – უფრო თანასწორის, სამართლიანისა და თავისუფალის. ამ ბოლო დროს კი მაწუხებს ის, რომ იდეები, რომლებიც ფემინისტებმა შემოიტანეს სულ სხვა მიზნებს ემსახურებიან. უფრო კონკრეტულად, ვწუხვარ იმაზე, რომ სექსიზმის ფემინისტური კრიტიკა ახლა უთანასწორობისა და ექსპლუატაციის გამამართლებელ საშუალებად იქცა.

ვშიშობ, რომ ბედის მწარე ირონიით, მოძრაობა, რომელიც ქალთა გათავისუფლებისთვის იბრძოდა ახლა საშიში გზებით დაუკავშირდა თავისუფალი ბაზრის შენების ნეოლიბერალურ პროექტებს. ეს კარგად ხსნის იმ ფაქტს, რომ ფემინისტური იდეოლოგია, რომელიც ერთ დროს რადიკალური მსოფლმხედველობის ნაწილი იყო, ახლა სულ უფრო მეტად გამოიხატება ინდივიდუალისტური მოძღვრებებით. თუ ფემინიზმი ერთ დროს აკრიტიკებდა  კარიერიზმის ხელშემწყობ საზოგადოებას, ახლა ქალებს ურჩევენ რომ “თავი დახარონ”; მოძრაობა, რომელიც ერთ დროს სოციალურ სოლიდარობას ქადაგებდა, ახლა ქალი ბიზნესმენებით ამაყობს; მსოფლმხედველობა, რომელიც ერთ დროს “მზრუნველობას” და ურთიერთდამოკიდებულებას უჭერდა მხარს, ახლა ინდივიდუალურ წარმატებას და მერიტოკრატიას ახალისებს.

ამგვარი ცვლილებების მიზეზი თავად კაპიტალიზმის ბუნების ცვლილებაა. მეორე მსოფლიო ომის შემდგომმა სახელწიფოს მიერ რეგულირებულმა კაპიტალიზმმა ახალი ტიპის კაპიტალიზმს დაუთმო გზა – “არაორგანიზებულს”, გლობალიზებულსა და ნეოლიბერალურს. მეორე ტალღის ფემინიზმი წარმოიშვა როგორც პირველი ტიპის კაპიტალიზმის კრიტიკა, მაგრამ ახლა იგი ახალი ტიპის კაპიტალიზმის მსახურად გადაიქცა.

დღევანდელი პერსპექტივდან ნათლად ჩანს, რომ ქალთა განთავისუფლების მოძრაობას ორი შესაძლო მომავალი შეიძლებოდა ჰქონოდა. პირველი სცენარის მიხედვით, იგი შეიძლებოდა გამხდარიყო ისეთი მსოფლიოს შემქმნელი, სადაც გენდერული თანასწორობა მონაწილეობითი დემოკრატიისა და სოციალური სოლიდარობის გვერდიგვერდ იარსებებდა; მეორე შემთხვევაში, იგი ახალი ფორმის ლიბერალურ სამყაროს გვპირდებოდა, სადაც როგორც კაცები, ასევე ქალები მიიღებდნენ მეტ ინდივიდუალურ ავტონომიას, არჩევანსა და მერიტოკრატიული წინსვის შესაძლებლობას. იმის მიხედვით, თუ რომელ გზას აირჩევდა ფემინიზმი, იგი გახდებოდა სხვადასხვა ისტორიული განვითარების ნაწილი.

როგორც მე ვხედავ, ფემინიზმის ამბივალენტურობა უკანასკნელ წლებში ისტორიული განვითარების მეორე სცენარისკენ გადაიხარა – ლიბერალურ-ინდივიდუალისტურისკენ; თუმცა ეს არ მომხდარა იმის გამო, რომ ჩვენ ნეოლიბერალური ცდუნების მსხვერპლნი გავხდით. უმალ პირიქით, ჩვენ თავად შევძინეთ ამ ახალ კაპიტალისტურ მოძრაობას სამი მნიშვნელოვანი იდეა – კონტრიბუცია.

ერთი ასეთი ფემინისტური კონტრიბუცია იყო “საოჯახო ხელფასის” კრიტიკა – “ოჯახის თავი მამაკაცი  – დიასახლისი ქალი” ტიპის იდეალის, რომელსაც სახელმწიფოს მიერ ორგანიზებული კაპიტალიზმი ემყარებოდა. ამ იდეალის ფემინისტური კრიტიკა ახლა ე.წ. “მოქნილი კაპიტალიზმის” ლეგიტიმაციისთვის გამოიყენება. ყველაფერს რომ თავი დავანებოთ, ასეთი ტიპის კაპიტალიზმი ხომ პირველ რიგში დიდი დოზით ემყარება ქალთა შრომას, განსაკუთრებით დაბალხელფასიან შრომას სერვისისა და მანუფაქტურის სფეროებში. ასეთ შრომას ასრულებენ არა მხოლოდ ახალგაზრდა მარტოხელა ქალები, არამედ დაქორწინებული და შვილიანი ქალებიც – არა მხოლოდ რასობრივად მარგინალიზირებული ქალები, არამედ ყველა ნაციონალობისა და ეთნოსის ქალები. მას შემდეგ, რაც მთელს მსოფლიოში ქალები შრომის ბაზარს მიაწყდნენ, ორგანიზებული კაპიტალიზმის “საოჯახო ხელფასის” იდეალი ახალი, უფრო თანამედროვე ნორმით შეიცვალა. ეს ახალი ნორმა სწორედ ფემინიზმის მიერ იყო გამართლებული და ოჯახის ორ შემოსავლიან წევრს გულისხმობდა.

სინამდვილეში ამ ახალი იდეალის უკან მძიმე რეალობა დგას: დაწნეხილი ხელფასები, შემცირებული შრომის გარანტიები, გაუარესებული ცხოვრების პირობები, გაზრდილი სამუშაო საათები, ორცვლიანი და ახლა უკვე სამცვლიანი და ოთხცვლიანი სამსახურები, გაზრდილი სიღარიბის დონე განსაკუთრებით ქალ მარჩენალთა ოჯახებში… ამ ფონზე, ნეოლიბერალიზმი ცუდს კარგად წარმოაჩენს და ქალთა ემანსიპაციის ლეგენდას ქმნის. იგი საოჯახო ხელფასის ფემინისტურ კრიტიკას იყენებს იმისათვის, რომ ეკონომიკური ექსპლუატაცია გაამართლოს; ქალთა ემანსიპაციის ოცნება კაპიტალისტური აკუმულაციის ძრავის საწვავად იქცევა.

ფემინიზმმა ნეოლიბერალური ეთოსი მეორე კონტრიბუციითაც გაამდიდრა. ორგანიზებული კაპიტალიზმის ეპოქაში ჩვენ მართებულად ვაკრიტიკებდით ისეთ შეზღუდულ პოლიტიკურ ხედვებს, რომლებიც მხოლოდ კლასობრივ უთანასწორობაზე აკეთებდნენ აქცენტს და ვერ ხედავდნენ ისეთ “არაეკონომიკურ” უსამართლობებს, როგორიცაა ოჯახური ძალადობა, სექსუალური ძალადობა და რეპროდუქციული ჩაგვრა. “ეკონომიზმის” უარყოფითა და “პირადის” პოლიტიზირებით, ფემინისტებმა გააფართოვეს პოლიტიკური დღის წესრიგი და გამოწვევა გაუგზავნეს გენდერული განსხვავებების კულტურულ კონსტრუქციებზე დამყარებულ სტატუსის იერარქიებს. ამის შედეგი უნდა ყოფილიყო სამართლიანობისთვის ბრძოლის გაფართოება ისე, რომ მას მოეცვა, როგორც კულტურა, ასევე ეკონომიკა. სინამდვილეში, მივიღეთ ის, რომ აქცენტი ცალმხრივად მხოლოდ “გენდერულ იდენტობაზე” გაკეთდა, მატერიალური მოთხოვნების ხარჯზე. უფრო უარესი კიდევ ის იყო, რომ ფემინიზმის შებრუნება იდენტობის პოლიტიკისკენ კარგად მოერგო ახლადმოძლიერებულ ნეოლიბერალიზმს, რომელსაც სოციალური სოლიდარობის შემცველი ყოველნაირი მახსოვრობის წაშლა სურდა. ისე გამოვიდა, რომ ჩვენ კულტურული სექსიზმის კრიტიკის აბსოლუტიზირება მოვახდინეთ მაშინ, როდესაც გაზრდილ ყურადღებას პოლიტიკური ეკონომიკის კრიტიკა მოითხოვდა.

და ბოლოს, ფემინიზმმა  ნეოლიბერალიზმს შესძინა მესამე იდეაც: სოციალური სახელმწიფოს პატერნალიზმის კრიტიკა. ეს კრიტიკა უდავოდ პროგრესული იყო სახელმწიფოს მიერ ორგანიზებული კაპიტალიზმის დროს, მაგრამ იგი მას შემდეგ გადაიქცა “ძიძა სახელწმიფოს” დაშლისა და ინდივიდუალური NGO-ების ცინიკური წახალისების ლეგიტიმაციის საშუალებად. ამ ყველაფრის საუკეთესო ილუსტრაცია არის “მიკროკრედიტი” – გლობალური სამხრეთის ღარიბი ქალებისთვის განკუთვნილი მცირე სესხების საბანკო პროგრამა. ამ ინიციატივას ფუთავენ, როგორც სახელმწიფო ბიუროკრატიული პროგრამების “ქვემოდან წამოსულ”  ალტერნატივას და ნათლავენ ქალთა სიღარიბისა და დამონების ფემინისტურ ანტიდოტად. ამ ნარატივში რაც იკარგება, არის შემაშფოთებელი დამთხვევა: “მიკროკრედიტი” აყვავდა სწორედ მას შემდეგ, რაც სახელმწიფოებმა უარი თქვეს სიღარიბის დაძლევის მაკროსტრუქტურულ ძალისხმევებზე – ისეთ პროგრამებზე, რომლებსაც მცირე მასშტაბის სესხები ვერასდროს ჩაანაცვლებს. ამ შემთხვევაშიც, ნეოლიბერალიზმმა წარმატებით გამოიყენა ფემინსიტური იდეა. პერსპექტივა, რომელიც დასაწყისში სახელწმიფო ძალაუფლების დემოკრატიზაციას გულისხმობდა ახლა მარკეტიზაციისა და “მცირე სახელმწიფოს” ხელშესაწყობად გამოიყენება.

ყველა ზემოთჩამოთვლილ შემთხვევაში, ფემინიზმის ამბივალენტურობა გადაწყდა (ნეო)ლიბერალური ინდივიდუალიზმის სასარგებლოდ; თუმცა მეორე, სოლიდარისტული სცენარიც შეიძლება ჯერ კიდევ  ცოცხლობდეს. ამჟამინდელი ეკონომიკური კრიზისი იმის საშუალებას გვაძლევს, რომ მეორე სცენარი კვლავ დავიბრუნოთ და ქალთა ემანსიპაციის ოცნება სოლიდარული საზოგადოების ხედვას დავუკავშიროთ. ამისათვის, ფემინისტებმა უნდა გავწყვიტოთ საშიში კავშირები ნეოლიბერალიზმთან და დავიბრუნოთ ჩვენი სამი “კონტრიბუცია” და გამოვიყენოთ ჩვენივე საკუთარი მიზნებისთვის.

პირველ რიგში, უნდა გავწყვიტოთ საოჯახო ხელფასის კრიტიკასა და მოქნილ კაპიტალიზმს შორის არსებული ცრუ კავშირი. ამისათვის ისეთი ცხოვრების პროპაგანდა უნდა გავწიოთ, რომელიც გულისხმობს სახელფასო შრომის დეცენტრალიზაციას და ღირებულებას ანიჭებს არაანაზრაურებად აქტივობებს, მათ შორის (და არა მხოლოდ) მზრუნველობას (carework). მეორე, ჩვენ უნდა გავწყვიტოთ კავშირი “ეკონომიზმის” კრიტიკასა და იდენტობის პოლიტიკას შორის და მასკულინურ კულტურულ ღირებულებებზე დაფუძნებული სტატუსის იერარქიების წინააღმდეგ ბრძოლა ეკონომიკურ სამართლიანობას უნდა შევუხამოთ. და ბოლოს, უნდა გავანადგუროთ ცრუ ჯაჭვი ბიუროკრატიის ჩვენეულ კრიტიკასა და საბაზრო ფუნდამენტალიზმს შორის იმით, რომ დავიბრუნოთ მონაწილეობითი დემოკრატიის იდეა საჯარო ძალაუფლების გასაძლიერებლად და კაპიტალის შესაკავებლად.

ორიგინალი სტატიის წასაკითხად დააჭირეთ აქ