ძალაუფლება, სხეული და სექსუალობა – აურელია არმსტრონგი

ძალაუფლებას, სხეულს და სექსუალობას შორის მიმართებების ფუკოსეული ანალიზის ზოგიერთი ასპექტი ფემინისტების ინტერესს იწვევს. ერთი ისაა, რომ ფუკოს ანალიზი დისციპლინური ძალაუფლებების მწარმოებლურ განზომილებებზე, რომლებიც ვიწროდ განსაზღვრული პოლიტიკური სფეროს გარეთ ხორციელდება, კვეთს ფემინისტურ პროექტს, რომელიც მოიცავს პირადი ცხოვრების მიკროპოლიტიკის კვლევას და პატრიარქალური ძალაუფლების მექანიკის გამოვლენას ქალების გამოცდილების ყველაზე ინტიმურ დონეებზე. მეორე ასპექტი ისაა, რომ ძალაუფლების, აგრეთვე სხეულსა და სექსუალობასთან მისი მიმართებების ფუკოსეულმა განხილვამ ფემინისტი სოციალური და პოლიტიკური თეორეტიკოსები გენდერისა და სექსუალობის სოციალური კონსტრუირების ანალიზისთვის სასარგებლო ინსტრუმენტებით მოამარაგა და თავისი წვლილი შეიტანა ფემინიზმში ესენციალიზმის კრიტიკაში. დაბოლოს, ფუკოს მიერ სხეულის იდენტიფიცირებას ძალაუფლების მთავარ სამიზნედ ფემინისტები ქალების სხეულებსა და გონებაზე სოციალური კონტროლის თანამედროვე ფორმების ანალიზისთვის იყენებენ.

იმის ნაცვლად, რომ საზოგადოებრივი ძალაუფლების ცენტრალიზებულ წყაროებზე ფოკუსირდეს იმგვარ სამოქმედო არეალებში, როგორიც ეკონომიკა ან სახელმწიფოა, ფუკო ძალაუფლების ანალიზისას ხაზს უსვამს მიკრო-დონის ძალაუფლებრივ ურთიერთობებს. ფუკოს მიხედვით, რადგან სოციალურ სხეულს თანამედროვე ძალაუფლება კაპილარების მსგავსად სერავს, ძალაუფლება ყველაზე უკეთ თავის კონკრეტულ და ლოკალურ შედეგებში ჩანს და აგრეთვე, იმ ყოველდღიურ პრაქტიკებში, რომლებიც ძალაუფლებრივ ურთიერთობებს შეადგენს და კვლავაწარმოებს. ძალაუფლებრივი ურთიერთობების ყოველდღიურ პრაქტიკებზე ეს აქცენტი დაუკავშირდა ფემინისტურ პროექტს, რომელიც ესწრაფვის, პირადი ურთიერთობების პოლიტიკა გააანალიზოს და შეცვალოს გენდერირებული ძალაუფლებრივი ურთიერთობები გამოცდილების ყველაზე ინტიმურ დონეებზე “ქორწინების, დედობისა და სავალდებულო ჰეტეროსექსუალობის ინსტიტუტებში, სქესთა შორის ‘პირად’ ურთიერთობებში და იმ ყოველდღიურ რიტუალებსა და რეჟიმებში, რომლებიც ქალების საკუთარი თავისა და საკუთარი სხეულების მიმართ დამოკიდებულებებს მართავენ” (სავიცკი 1998: 93). ნენსი ფრეიზერი აღნიშნავს, რომ ფუკოს შრომები ახალ ბიძგს აძლევს იმას, რასაც ხშირად “ყოველდღიური ცხოვრების პოლიტიკას” უწოდებენ, რადგანაც ეს შრომები ქმნის “ემპირიულ და კონცეპტუალურ ბაზისს იმისთვის, რათა სექსუალობა, სკოლა, ფსიქიატრია, მედიცინა და სოციალური მეცნიერება პოლიტიკურ ფენომენებად განვიხილოთ.” ფრეიზერის აზრით, რადგან ძალაუფლების ანალიზის მიმართ ფუკოს მიდგომა საშუალებას იძლევა, რომ ამ სფეროებში არსებული პრობლემები პოლიტიკურ პრობლემებად განვიხილოთ, ის “აფართოებს იმ სივრცეს, სადაც ადამიანებს შეუძლიათ თავიანთი ცხოვრების ფორმებს კოლექტიურად დაუპირისპირდნენ, გაიგონ და მათი შეცვლა სცადონ” (ფრეიზერი 1989: 26). მიკრო-პოლიტიკურ დონეზე ძალაუფლების ფუნქციონირების შესახებ ფუკოს ერთ-ერთი ყველაზე ნაყოფიერი მიგნება ისაა, რომ იგი სხეულს და სექსუალობას სოციალური კონტროლის უშუალო ლოკუსად სცნობს. ფუკო ამტკიცებს, რომ სხეული ისტორიულად სპეციფიკურია. სხეული მოაზრებულია ბიოძალაუფლების ისტორიულად ცვალებადი რეჟიმების უშუალო სამიზნედ და მათ მიერ ფორმირებულად და ფემინისტი სოციალური და პოლიტიკური თეორეტიკოსებისთვის პოსტსტრუქტურალისტური თეორიის ფუკოსეული ვერსია მიმზიდველი სწორედ ამის გამოა. ფემინისტურ თეორიაში ერთ-ერთი მთავარი საკითხია იმის გადაწყვეტა, თუ როგორ ვიფიქროთ სხეულზე ისე, რომ მისი მატერიალურობა ფიქსირებულ ბიოლოგიურ არსამდე არ დავიყვანოთ. ბაზისურ დონეზე, სხეულის ცნება ქალების ჩაგვრის ფემინისტური ანალიზისთვის ცენტრალურია, რადგან სქესებს შორის ბიოლოგიური განსხვავებები ის საფუძველია, რომელზეც გენდერული უთანასწორობის დაშენება და ლეგიტიმიზაცია მოხდა. იმ აზრის ნატურალიზაცია და ლეგიტიმიზაცია, რომ ქალები კაცებზე დაბლა დგანან, აისტორიულ ბიოლოგიურ მახასიათებლებზე აპელირებით ხდება. ეს ორ ერთმანეთთან დაკავშირებულ კონცეპტუალურ სვლას მოიცავს. ერთი მხრივ, ქალების სხეულები არასრულქმნილად მიიჩნევა იმ ნორმებსა და იდეალებთან მიმართებაში, რომლებიც კაცის ფიზიკურ შესაძლებლობებს ეფუძნება და მეორე მხრივ, ბიოლოგიური ფუნქციები სოციალურ მახასიათებლებში იშლება. ტრადიციულად, მიიჩნეოდა, რომ კაცებს თავიანთი რაციონალური უნარების საშუალებით შეუძლიათ ბიოლოგიურის დონეს გასცდნენ, ქალები კი სრულად რეპროდუქციისა და დედობის ფიზიკური უნარების კონტექსტში განიხილებოდნენ. ქალის სოციალური კატეგორიის ბიოლოგიურ ფუნქციებთან შერევის (ესენციალიზმი) თავიდან ასაცილებლად ფემინიზმის ადრეულ ფორმებში განვითარდა სოციალური კონსტრუქციის თეორია, რომელიც სქესს და გენდერს შორის განსხვავების იდეას ეფუძნებოდა. სქესი-გენდერის განსხვავება წარმოადგენს ფემინისტების მცდელობას, რომ სქესის ბიოლოგიურ კატეგორიას და გენდერის სოციალურ კატეგორიას შორის არსებული კავშირი გაწყვიტონ. სოციალური კონსტრუქციის ამ ხედვის მიხედვით, გენდერი კულტურული მნიშვნელობაა, რომელიც სქესმინიჭებულ სხეულს პირობითად უკავშირდება. გენდერის გააზრება კულტურულად კონსტრუირებულად შესაძლებლობას იძლევა, თავიდან ავირიდოთ ის ესენციალისტური შეხედულება, რომ გენდერი როგორღაც ბუნებრივი სხეულიდან წარმოიშობა. თუმცა, მიუხედავად იმისა, რომ აისტორიულ ბიოლოგიურ სქესებსა და კულტურულად კონსტრუირებულ გენდერულ როლებს შორის განსხვავება უპირისპირდება იმ იდეას, რომ ქალის ბიოლოგიური აგებულება მისი სოციალური ბედისწერაა, ის აგრეთვე იწვევს კულტურულად კონსტრუირებული გენდერის სქესმინიჭებული სხეულებისგან პრობლემურ განცალკევებას. ამ განცალკევების შედეგი ისაა, რომ სქესმინიჭებული სხეული ინდივიდის გენდერირებული კულტურული იდენტობისთვის არარელევანტურად განიხილება. სქესს და გენდერს შორის განსხვავების გავლების ამ პრობლემურმა შედეგმა ზოგიერთ ფემინისტს ფუკოს სხეულისა და სექსუალობის თეორიის ათვისებისკენ უბიძგა. “სექსუალობის ისტორიის” პირველ ტომში ფუკო სექსუალური სხეულის ანტიესენციალისტურ თეორიას აყალიბებს, თუმცა ამავდროულად, სხეულის მატერიალურობას არ უარყოფს. ფუკოს სექსუალობის ისტორიის ბირთვს შეადგენს ანალიზი სქესის კატეგორიის წარმოებისა და მისი ფუნქციისა სხეულის კონტროლზე მიმართულ ძალაუფლებრივ რეჟიმებში. ფუკოს აზრით, “ბუნებრივი” სქესის კონსტრუქტი სექსუალობასთან მიმართებაში ძალაუფლების მწარმოებლურ მოქმედებას ნიღბავს: “სქესის ცნებამ ფუნდამენტური გადატრიალება მოიტანა; მან შესაძლებელი გახადა სექსუალობასთან ძალაუფლების მიმართებების შებრუნებულად წარმოდგენა, იმგვარად რომ სექსუალობა წარმოჩენილია არა თავისი არსებითი და პოზიტიური მიმართებით ძალაუფლებასთან, არამედ ისე, თითქოს მისი ფესვები სპეციფიკურ და არარედუცირებად მოთხოვნილებაშია, რომელზე დომინირებასაც ძალაუფლება მთელი ძალით ცდილობს” (ფუკო 1978: 155). აქ ფუკოს სათქმელი ისაა, რომ ძალაუფლებას და სექსუალობას შორის ურთიერთმიმართება არასწორადაა წარმოდგენილი, როდესაც სექსუალობა განიხილება დაუდგრომელ ბუნებრივ ძალად, რომელსაც ძალაუფლება უბრალოდ უპირისპირდება, ახშობს ან აკავებს. ამის ნაცვლად, სექსუალობა ძალაუფლებრივი ურთიერთობების განხორციელების შედეგად კონსტრუირებულ ფენომენად უნდა გავიგოთ. სექსუალობის ისტორიული კონსტრუირების ფუკოს იდეისა და აგრეთვე მის კონსტრუირებაში სქესის კატეგორიის მიერ შესრულებული როლის გათვალისწინების შედეგად ფემინისტებმა შეძლეს გადაეაზრებინათ გენდერი, როგორც არა წინასწარ მოცემულ სქესზე მიბმული კულტურული მნიშვნელობები, არამედ, ჯუდით ბატლერის სიტყვებით რომ ვთქვათ, “როგორც… კულტურული მნიშვნელობები, რომელთა საშუალებითაც “სქესი ბუნებაში” ან “ბუნებრივი სქესი” იწარმოება და მკვიდრდება როგორც… კულტურამდე არსებული” (ბატლერი 1990: 7). ბატლერი, ფუკოს კვალდაკვალ, აცხადებს, რომ “ბუნებრივი” სქესის ცნება, რომელიც კულტურას და სოციალიზაციას წინ უსწრებს, ჩადებულია გენდერირებული ძალაუფლებრივი ურთიერთობების წარმოებასა და შენარჩუნებაში, რადგან ის ვითომდა ბუნებრივი ჰეტეროსექსუალობის რეგულაციური იდეის ნატურალიზაციას ახდენს და შესაბამისად, სექსუალობაზე რეპროდუქციულ ზეწოლას აძლიერებს. გარდა იმისა, რომ სხეულსა და სექსუალობაზე ანტიესენციალისტური შეხედულებები აქვს, ფუკო სხეულების ფიზიკურ რეალობაზეც ამახვილებს ყურადღებას. მისი თქმით, სხეულის მდიდარი და კომპლექსური რეალობა მეტისმეტად არის გამარტივებული სქესის ბიოლოგიური კატეგორიით, რომელიც განსხვავებულ და ერთმანეთთან კავშირში არმყოფ ბიოლოგიურ ფუნქციებს და სხეულებრივ სიამოვნებებს ერთ “ხელოვნურ ერთობაში” უყრის თავს. ამრიგად, “სექსუალობის ისტორიაში” ფუკო განმარტავს: “ამ კვლევის მიზანია, აჩვენოს, რომ ძალაუფლების მოქმედება უშუალოდ არის დაკავშირებული სხეულთან – სხეულებთან, ფუნქციებთან, ფიზიოლოგიურ პროცესებთან, შეგრძნებებთან და სიამოვნებებთან; საჭიროა არა სხეულის უკანა პლანზე გადატანა, არამედ პირიქით, მისი ხილვადად ქცევა იმგვარი ანალიზის საშუალებით, რომელშიც ბიოლოგიური და ისტორიული ერთმანეთიდან გამომდინარედ არ განიხილება… არამედ შეკავშირებულია მზარდ სირთულეში იმის გათვალისწინებით, რომ ძალაუფლების თანამედროვე ტექნოლოგიების განვითარება  თავის მიზნად სიცოცხლეს იღებს. აქედან გამომდინარე, მე არ ვფიქრობ “მენტალობების ისტორიაზე”, რომელიც სხეულებს მხოლოდ იმ კონტექსტში განიხილავდა, თუ როგორ არის ისინი აღქმული, რა მნიშვნელობა და ღირებულება ენიჭება; არამედ ვსაუბრობ “სხეულების ისტორიაზე” და იმაზე, თუ როგორ ჩაიდო მათში ის, რაც ყველაზე მატერიალური და ყველაზე არსებითია” (ფუკო 1978: 151-2). რადგან ფუკოს მიერ სხეულის ანტიესენციალისტური განხილვა სხეულების მატერიალურობასაც აქცევს ყურადღებას, ის მიმზიდველი აღმოჩნდა ფემინისტებისთვის, რომელთაც სურთ გამოააშკარაონ ის პროცესები, რომელთა საშუალებითაც მდედრის სხეული ქალურ სხეულად იქცევა. ამრიგად, იმ განცხადებით, რომ სხეული ძალაუფლების უშუალო სამიზნეა და მის მიერ არის “წარმოებული” და, შესაბამისად, კულტურული მნიშვნელობების გარეთ მისი შეცნობა შეუძლებელია, ფუკო ბუნებრივ სქესს და კულტურულად კონსტრუირებულ გენდერს შორის განსხვავებას შლის. ელიზაბეტ გროსი წერს, რომ პოსტსტრუქტურალისტური თეორიის სხვა ვერსიებისგან განსხვავებით, რომლებიც სხეულების რეპრეზენტაციის ანალიზისას მათ მატერიალურობას სათანადო ყურადღებას არ უთმობენ, ფუკოს მოსაზრება, რომ სხეულის ფიზიკური რეალობა უშუალოდ სოციალური და ისტორიული ძალების მიერ არის ფორმირებული, სხეულსა და კულტურას შორის ტრადიციულ გენდერირებულ დაპირისპირებას თავიდან იცილებს. ამიტომაც, გროსს სჯერა, რომ მიუხედავად იმისა, რომ ფუკო სქესობრივი განსხვავების საკითხს არ ითვალისწინებს, მისი თეორია შეიძლება გამოსადეგი იყოს ფემინისტური პროექტისთვის, რომელიც სოციალურ ძალაუფლებას და სქესობრივად განსხვავებული სხეულების წარმოებას შორის მიმართებას იკვლევს (გროსი 1994). თუმცა ფუკოს ანტინატურალისტური რიტორიკა ყველა ფემინისტისთვის კომფორტული არაა. ქეით სოპერის აზრით, ბუნებრივი სხეულის იდეის უარყოფით, ფუკოს ანტიესენციალიზმი შეიძლება “შესაბამისობაში მოვიდეს რეაქციის ძალებთან, რამდენადაც იგი შემაკავებელ გაფრთხილებად იქცევა ნებისმიერი პოლიტიკისთვის, რომელიც კულტურული სტერეოტიპების შემბოჭველი და მავნებლური შედეგების მოსპობას ესწრაფვის” (სოპერი 1993: 33). აქ სოპერი აჟღერებს საერთო ფემინისტურ წუხილს, რომ სოციალური კონსტრუქტივიზმის ფუკოსეულ ვერსიას შეიძლება კონსერვატიული პოლიტიკური შედეგები მოყვეს. ამისგან განსხვავებით, ლოის მაკნეი აცხადებს, რომ თუმცა სხეულსა და ძალაუფლებას შორის მიმართების ფუკოსეული მოდელი გამორიცხავს იმ თვალსაზრისს, რომ სხეულისა და სექსუალობის ძალაუფლებისგან განთავისუფლება შესაძლებელია, ის ტოვებს ადგილს იმ შესაძლებლობისთვის, რომ სექსუალობისა და გენდერირებული ძალაუფლებრივი ურთიერთობების არსებული ფორმები შეიძლება გარდაიქმნას. მაკნეის მიხედვით, ფუკოს სექსუალობის ისტორია “ააშკარავებს სექსუალობის თანმიმდევრულ და სოციალურად დეტერმინირებულ ბუნებას და ამგვარად, სხეულს ჰეტეროსექსუალობის რეგულაციური ფიქციისგან ათავისუფლებს და სხეულებრივი სიამოვნებების ძიებისთვის ახალ სივრცეებს ხსნის” (მაკნეი 1992: 30). სხეულსა და ძალაუფლებაზე ფუკოს შრომების მორიგი ნაყოფიერი გამოყენება ისაა, რომ ფემინისტმა სწავლულებმა აითვისეს მანორმალიზებელი-დისციპლინური ძალაუფლების იდეა, რადგან ამ იდეას აქვს პოტენციალი, ნათელი მოჰფინოს თანამედროვე კონტექსტში ქალების სოციალურ კონტროლს. მაგალითად, ფუკოს აპროპრიაცია სანდრა ბარტკის მიერ გამოიხატება ქალის სხეულის დისციპლინარულ პრაქტიკებს  – ისეთის, როგორიცაა დიეტები, ვარჯიში და სილამაზის რეჟიმები –დაქვემდებარების დეტალურ შესწავლაში; ეს პრაქტიკები ქმნის განსხეულების ფორმას, რომელიც ქალური სილამაზისა და მიმზიდველობის დომინანტურ ნორმებს ემორჩილება. ბარტკის თქმით, ეს დისციპლინარული პრაქტიკები იმორჩილებს ქალებს არა მათთვის ძალაუფლების წართმევით, არამედ იმ უნარებისა და კომპეტენციების წარმოებით, რომლებიც ქალური იდენტობის სტერეოტიპული ფორმის შენარჩუნებაზეა დამოკიდებული. ბარტკის აზრით, ქალების მიერ მოჩვენებით ნებაყოფლობითი მიღება იმ ნორმებისა და პრაქტიკებისა, რომლებიც ხელს უწყობს მათი ძალაუფლების კიდევ უფრო შემცირებას, იმის შედეგია, რომ დაპირისპირება “მდედრის სხეულის პატრიარქალურ კონსტრუქციასთან… შეიძლება წინააღმდეგობაში მოვიდეს პიროვნული იდენტობის იმ ასპექტთან, რომელიც კომპეტენციის შეგრძნების განვითარებასთან არის კავშირში” (ბარტკი 1988: 77; სავიცკი 1994: 293). ამის მსგავსად, სუზენ ბორდო ფუკოიანურ ხედვებს იყენებს იმგვარი ძირითადად ქალური კვებითი აშლილობების ანალიზისთვის, როგორიცაა ანორექსია ნერვოზა და ბულიმია (ბორდო 1988). იგი ფუკოს თეორიას მიყვება და გამოთქვამს აზრს, რომ ეს აშლილობები სხეულის მადისციპლინერებელ ტექნოლოგიებად უნდა განვიხილოთ. ანორექსიით დაავადებულ ქალს უკიდურესობამდე მიყავს ის პრაქტიკები, რომლებსაც ქალები ახორციელებენ თავიანთი მცდელობებისას, რომ იდეალური ქალური ფორმის კულტურულ ნორმებთან შესაბამისობაში მოვიდნენ. ანორექსიით დაავადებული ქალის ფიგურაში ბორდო ძალაუფლებისა და თვითკონტროლის შეკავშირებას ხედავს, რომლის შედეგიც პოტენციურად მომაკვდინებელი სიგამხდრეა. ბორდოსთვის ეს კავშირი თვალნათელი ილუსტრაციაა იმ მეთოდისა, რომლითაც დისციპლინური ძალაუფლება ქალების სოციალურ კონტროლს ებმის. დისციპლინარული ტექნოლოგიები სოციალური კონტროლის განსაკუთრებულად ეფექტური ფორმებია, რადგან ისინი ინდივიდებს მათი სხეულების, ჟესტების, სურვილებისა და ჩვევების დონეზე ეპატრონებიან და ქმნიან ინდივიდებს, რომლებიც მიჯაჭვულნი არიან საკუთარ დაქვემდებარებაზე და ამრიგად, მისი გაუცნობიერებელი აგენტებიც არიან. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, დისციპლინური ძალაუფლება აყალიბებს ინდივიდებს, რომლებიც “ნებაყოფლობით” უქვემდებარებენ საკუთარ თავს თვითკონტროლს და თვითნორმალიზაციას. ამრიგად, ბარტკის მსგავსად, ბორდოც გამოსადეგად მიიჩნევს ფუკოს შრომებს, რათა ქალურობის პატრიარქალურ სტანდარტებთან ქალების კოოპერაცია ახსნას.

ავტორი: აურელია არმსტრონგი
მთარგმნელი: აია ბერაია

პროექტის ფინანსური მხარდამჭერია “ქალთა ფონდი საქართველოში’